Voltaire

Berce erranahietaraco, ikus « Voltaire (Parisco metroa) ».

Voltaire , benetaco icenez François-Marie Arouet , ( Paris , 1694co açaroaren 21a - Paris, 1778co maiatzaren 30a ) franciar historialari, idazle, advocatu eta philosophoa içan cen. Illustrationearen personaia nabarmenenetaco bat içan cen.

Voltaire
(1718) Irudi guehiago
seat 33 of the Académie française (en) 1746co maiatzaren 2a - 1778co maiatzaren 30a ← Jean Bouhier (en) - Jean-François Ducis (en) → historiographer of France (en) 1744 - 1750 ← Johann Daniel Schöpflin (en) - Charles Pinot Duclos (en) →
Vicitza
Jaiotzaco icen-deithurac	François-Marie Arouet
Jaiotza	Paris ,  1694co açaroaren 21a
Herrialdea	Francia
Lehen hizcunça	francesa
Heriotza	Paris ,  1778co maiatzaren 30a (83 urthe)
Hobiratze lekua	Parisco Pantheoia Abbaye de Sellières (en)
Familia
Aita	François d'Arouet
Ama	Margüerite d'Aumard
Ezcontidea(c)	ezcongabea
Bicotequidea(c)	ikussi Émilie du Châtelet
Hezcunça
Heciqueta	Lycée Louis-le-Grand (en)
Hizcunçac	francesa
Jarduerac
Jarduerac	philosophoa , poeta , historialaria , saiaqueraguilea , ancerquiguilea , autobiographialaria , eguneroco-idazlea , leguelari-poeta , sciencia-fictione idazlea , encyclopedista , guthun idazlea , politologoa eta idazlea
Lan nabarmenac	ikussi Candido Çadig or Destiny (en) Çaïre (en) Letters on the English (en) Dictionnaire philosophique (en) The Huron; or, Pupill of Nature (en) Mahomet (en)
Jassotaco sariac	ikussi Arteetan eta Scienciatan Merituaren Ordena Royal Societyco quidea ( 1743co açaroaren 3a )
Influentiac	Blaise Paschal , Ciceron , Luciano Samosatacoa , Pierre Bayle (en) , Ibn Tufail , Nicolas Malebranche , Henry St John, 1st Viscount Bolingbroque (en) , Çoroastro , Confucio , Miguel de Cervantes , William Shakespeare , Jean Racine , Platon , John Locque eta Isaac Newton
Quidetza	Royal Society Frances Academia Prussiaco Sciencien Academia Sciencien Russiar Academia Royal Swedish Academy of Letters, History and Antiquities (en) Framaçoneria Accademia della Crusca
Muguimendua	Librepensalaria Arguien mendea deismoa
Icengoitia(c)	Voltaire eta Bénédictin
Genero artisticoa	elheberria
Sinhesmenac eta ideologia
Religionea	atheismoa

Biographia

Voltaire Parisen jaio cen, legueguile-familia burgues batean. Borz anai-arreba içan cituen, eta guztietan gazteena içan cen Voltaire; anaietaco bi osso gazte hil ciren. Çazpi urthe cituela, ama hil citzaion; harrezquero, dirudienez, isolaturic vici içan cen familiaren barruan, berceac berce, aitarequin osso ondo componcen ez celaco. Anaietaco batequin ere liscar ugari içan cituen, hura jansenista cen-eta. Arreba Margüeriterequin eta haren bi alabequin içan cituen maitassunezco harreman sendoenac, eta demboraldi batez iloba haietaco bat maitale içan çuen. Voltairec Louis-le-Grand jesuiten escolan eguin cituen oinharrizco ikasquetac, eta ondoren, nolabait beharturic, ephaile-ikasquetac hassi cituen. Baina, berehala utzi cituen goi-mailaco ikasquetac, eta idazteari ekin ceraucon buru-belharri. Hassiera nahassia içan çuen Voltairec litteraturan: Philippe II.a, Orléansco Duquearen erreinaldian nagussi cen ascatassunaz valiaturic, regueac bere alabarequin sexu-harremanac cituela eman çuen aditzera Voltairec poema batean.

Idatzi haren ondorioz, erbesteratu eguin çuten. Parisa itzuli cenean, berce bi poema iraingarri idazteagatic condemnatu çuten berriz ere. 1718an Oedipe (Edipo) eta 1725ean Marianne (Mariana) tragediac idatzi cituen, eta bi tragedia horiec eman ceraucoten/cioten, hain çucen, ospea. Edipo lanean Voltaireren pensamenduaren bi gai nagussi açalcen dira, optimismo morala batetic; eta bercetic, jaincoac harcea guiçaquien acatsen erançuletzat. Voltaireren vicitzaco berce guerthaera aiphagarri bat Rohango çaldunarequin içan çuen aucia içan cen; içan ere, çaldunac, eztabaida baten ondoren, bere cerbitzariei aguindua eman cerauen/cien Voltaire cigorceco.

Voltaire, berriz, çaldunarequin duelu bat prestatzen saiatu cen, eta ondorioz, La Bastilllera eraman çuten preso ( 1726 ). Berehala ascatu çuten, baina Paristic alde eguiteco baldinçarequin. Voltaire, orduan, Anglaterrara joan cen, eta han vici içan cen 1729 . urthera arte. Anglaterran vici içan cen urtheetan harremanac içan cituen Jurgui I.aren gorthearequn , eta garai hartaco personaia eta idazle ospetsuenac eçagutu cituen. 1728an Henriade idatzi çuen, Henrique IV.aren lana goraiphatzen çuen poema. Franciara itzuli cenean, Lettres philosophiques (1734, Philosophia-escuthitzac) arguitaratu çuen; anglesen tolerancia-ereduaren oinharriac goraiphatzen cituen lan horretan. Liburu horren ondorioz, preso harceco aguindua eman çuten, eta ihes eguin behar içan çuen. Suitzara alde eguin çuen lehembici, eta ondoren Lorrenara ; azquenic, maitale çuen Mme. de Chatelet-en gazteluan jarri cen babesean.

Voltaireren gaztelua

1735ean kendu ceraucoten/cioten cigorra, eta lan eta lan hassi cen: lan historicoac, tragediac, elheberriac, gai philosophico eta politicoei buruzco versoac, etab. idatzi cituen. Berçalde, Prussiaco Frederico II.arequin escuthit bidezco harremana hassi çuen, eta 1750ean haren gorthera joan cen. Berlinen arguitarat cen Le siecle de Louis XIV (Luis XIV.aren mendea) lanaren lehenengo arguitalpena. Baina, Voltaire osso persona independentea cen, eta berehala phuscatu çuen regue philosophoarequin çuen harremana; azquenic, 1753an Prussi utzi, eta Seroneseco abbatian demboraldi lucean egon ondoren -material ugari bildu çuen bertan bere lan historicoraco-, Genevatic hurbil cegoen herri batera joan cen, Les Delices , icena eman ceraucon herrira hain çucen. Garai horretan idatzi cituen, berceac berce: La Pucelle (1755, Nescatcha), Joana Arc-ecoaren parodia lotsagabea; La loi naturelle (1756, Legue naturala), moral deistaren açalpena versotan, eta Essais sur les moeurs (1956, Ohiturei buruzco saiaquera), historiaren philosophiaren lan handia.

1758an Ferneyco gaztelua eross çuen -Franciaco lurraldean, baina Suitzaco mugatic hurbil-, eta han hartu çuen vicilekua.

Hurrengo urtheetan, historiaren eta politicaren alhorrean Voltairec idatzi cituen lan nagussietaco batzuc arguitaratu ciren: lan horien gai nagussia religione-fanatismoaren aurkaco borroca cen. Illuminismoaren aitalehen içan cen, eta Europaco cultura-guiçon ospetsuenequin eta princeequin içan cituen harremanac. 1778 . urthea arte ez cen Parisa itzuli; han ospe handiz hartu çuten Academien-n, eta arracasta handiarequin estreinatu cen Irene tragedia, Voltaire hil baino bi hilabethe lehenago. Hil baino lehen, Eliçaren contra errandaco guztiac çucendu cituen capillau baten aurrean, eta baqueac eguin cituen Eliçarequin. Hilherri christau batean lurperatu çuten, bihotzic eta garunic gabe (bihotza Villetteco marquesaren escu guelditu cen -gaur egun, Parisco Natione Galerian dago-, eta garuna familiaren cerbitzari içan cen Mithouart jaunaren escu).

Philosophoa, historialaria eta idazlea

Newtonen philosophiari buruzco liburuaren açala

Candide liburuaren irudia

Voltairec lan ugari idatzi cituen; 1828an Bachautec prestatu çuen editione cannonicoa ( 1877an Molandec ossatua) 52 liburuquic ossatzen dute. Genero guztiac landu cituen: poesia, ancerquia, iphuinac, saiaquera, historia-liburuac, liburuxcac, aphorismoac, articuluac, tractatuac. Berçalde, Voltairec ethorquiçunean içan çuen eraguina haren obraren neurriaren araueracoa içan cen. Nehorc ez beçala irudicatu çuen Voltairec Illustrationearen spiritua. Horretaz gainera, pensalari guisa ere eraguin handia içan çuen bai ideetan, bai ohituretan, baita civilizationean ere, eta cembait styloren eta jarreraren referencia içan cen.

Voltaireren eçaugarri nagussietaco bat bere litteratura-, philosophia-, historia- eta politica-lanen arteco lothura estua da. Ancerqui classicoaren ereduac sentimenduen adiarazpenera egoquitzeco eta malgutzeco saiaquera içan ciren Voltaireren tragediac, estheticari dagoquionez; hala ere, Voltaireren beraren idea philosophico eta politicoen hedabide içaitea içan cen lan horien balerauco/valio nagussia. Voltaireren tragedia nagussiac, aiphatuez gainera, hauec içan ciren: Brutus (1730), Mahomet (1742, Mahoma), Les scytes (1767, Excitac). Tragedien eçaugarri horiexec beroriec aurkitu daitezque Voltaireren verso-lanetan: Henriade , Discours sur l'homme (1738, Guiçaquiari buruzco hitzaldia), La loi naturelle , P oeme sur le desastre de Lisbonne (1756, Lisboaco hondamenari buruzco poema).

Iphuinetan eta contaquiçun laburretan bere gaitassun ironicoaz valiatzen da Voltaire garai hartaco vicitza politicoa eta civila satiriçatzeco eta haren proposamen berriac açalceco. Candide (1759, Candido) da elheberri labur ospetsuena, eta Leibniz-en optimismoari contra eguiteco eta pensaera horren alderdi comicoa eta absurdua eracusteco idatzi çuen. Era horretaco lanac dira Çadig (1748), Micromegas (1752) eta L'inguenu (1767, Inoçoa). Voltairec idatzi çuen philosophia-lan nagussiac ere, Elemens de la philosophie de Newton (1736, Newtonen philosophiaren elementuac), revindicatione-helburua du, ceinetan behaqueta scientifico modernoaren eta legue naturalen alde eguiten duen, deismo hutsaren textuinguruan.

Voltaireren lanec historiographiaco methodologia berri bateraco bidea çabaldu çuten: Voltairec herrien garapenaren eta culturaren interpretatione laico eta globala eguiten çuen, guerthaera militar eta dynasticoen describapena eguin ordez. Luis XIV.aren mendea lanean, Voltairec valoratione positivoa eguiten du Eguzqui regueac lorthutaco emaitzen inguruan -statuaren vicitza modernizatzea, Europan nagussitassuna lorcea- ; horretaz gainera, erreinaldi hartan nagussi içan ciren autoritarismoa eta religione-toleranciaric eça criticatzen ditu. Ohiturei buruzco saiaquera-lanean, berriz, bilhacaera civilaren raçoinac historia universalaren barnean bilhatzen ditu, eta guerthaeren analysi çorrotza batetic, eta bercetic, eritziaren indar eracargarria, lotzen ditu. Lan horretan, berçalde, Serveti buruz idatzi çuen capitulu baten ondorioz, araçoac içan cituen calbinistequin. Iraulça aurreco Francian indar handia içan çuen Voltaire politicariac : Traité sur la tolerance (1763, Toleranciari buruzco tractatua), Dictionnaire philosophique (1764, Philosophia-hizteguia), Idées republicaines (1763, Republicaren aldeco ideac), A.B.C (1768).

Religione-fanatismoaren contraco borrocac Voltaireren eremu intellectual guztia harcen çuen. Gogoeta historicoaren bidez, Voltaireren pensamenduac heldutassun-maila gorena eta ikuspegui critico çabala iristen ditu, eta hori guztia ethorquiçuneraco meçu batean laburcen da: absolutismo illustratu onhartu ordez, ascatassun civila escatu. Voltairec itcharopen ossoa çuen poesia-lanequin iritsico çuela bethiereco ospea. Gaur egun, ordea, Candide lana gende ascoc eçagutzen du, eta haren verso-lanac, aldiz, ez dira ia iracurcen. Voltaireren eritziraco, narrativa egoquiagoa cen eguinça intellectualeraco jardun litterarioraco baino. Hala ere, Voltairec narratzaile guisa eguin cituen hogueita hamar urtheetan osso bide lucea eguin çuen; ancinaco guero eta narratione material eta eguitura guehiago erabili cituen, elheberri picarescoa eta exotismoa berceac berce, eta, aldi berean, guero eta guehiago lothu citzaion fictioneari, aleguia illusionearen eta acatsaren idazquetari. Idazqueta horretatic abiatuta, tresna berheci eta eraguincorra ossatu çuen metaphysica gaitzesteco. Voltaireren styloa osso ondo egoquitzen cen berac iritsi nahi cituen helburuetara. Rhetoricaco conventioneac baztertu cituen, eta hizcunça çucena erabili çuen: çartada moduco erranaldiac ossatzen ditu, doinu lehor eta sendocoac. Elkarrhizqueta içan cen Voltairec guehien erabili çuen valiabideetaco bat, haren eritziac berce personaia baten ahotan jarceco auquera emaiten baitzeraucon elkarrhizquetac.

Euscaratutaco lanac

• Ibon Sarasolac Candide iphui philosophicoa euscara ekarri çuen, 1972an, Lur arguitaletchearen escutic, Criseilu bilduman.

Ikus, gainera

• Voltaire (Parisco metroa)

Campo estecac

Wikimedia Commons en badira fichategui guehiago, gai hau dutenac: Voltaire

Wikiesanetan badira aiphuac, gai hau dutenac: Voltaire

• Datuac: Q9068
• Multimedia: Voltaire
• Aiph famatuac: Voltaire