Wikipedia

Saltus Vasconum

Saltus Vasconum (lat. «vascoien basoa») Ancinaco Romaren garaian, romatarcearen garaian gaur egungo Euscal Herriaren , berheciqi gaur egungo Naffarroa Garaiaren Cantauri isurialdea icendatzeco erabili cen icendapena içanen liçateque. Interpretationeric ohicoenean, saltus vasconum mendialdea içan cen, iristeco çaila eta usadiozco abelçainça sostengu nagussia çuena. [1] Alderdi horri contrajarria, Aguer Vasconum delacoa berce aldea içaiten cen, hau da, iristeco erraçac ciren eremuac. Terminoa Plinio Çaharrac aiphat çuen Naturalis Historia bere liburuan [2] .

Oiasso Museoan, Saltus Vasconum escualdean cegoen Oiasso portu-hirico aztarnac, gaur egungo Irun inguruan.

Hala ere, termino hau behin baino ez da aguercen garaico terminologian, eta Aguer Vasconum ere behin, baina bi mendeco aldea dago euren artean [3] . Ildo horretan, terminologia horren inguruco dudac sorthu dira 1990co hamarcadatic aurrera [4] eguindac indusqueten ondorioz [5] , eta gaur egun ia alboratuta dago [6] .

Terminoaren aguerpena Aldatu

Terminoa Plinio Çaharraren Naturalis Historia lanaren IV. liburuquiaren 110. athalean aguercen da:

« Pyreneotic Oceanoranz Vasconum saltus dugu, Oiasso , barduliarren oppidum , Morogu , Menosca Vesperies eta Portus Ammanus , non Flaviobriga colonia dagoen »

—Naturalis Historia, IV. lib, 110 [oh 1]


Geographiaren interpretationea Aldatu

Vascoien lurraldeari buruz Aguer eta Saltus terminoac aguertu cirenez, bi eremu horiec berheici dira garai horretaco euscal lurraldea çathitzeco. Euscarac viciric iraun içana romatarce ahularequin lothu içan da, eta euscara berheciqui viciric egon denez Saltus arequin bat eguiten çuen lurraldean, romatarceric gabeco eremutzat hartu da [3] [4] [7] .

Interpretatione horren arauera, romatarren administrationean bi alhor osso desberdinac içan ciren Saltus eta Aguer delacoac. Saltus a mendicoa, basocoa, bazter xamarrean gueratzen da. Aguer rean, berriz, açalcen da bere anhiztassunean romatarren administrationea.

Geographicoqui, Saltus a, funsean Guipuzcoa eta Bizcaia cirela erran içan da, eta baita, Mediterraneoco isurialdean, Jacatic Iruñerainoco marra eguinez, ipharraldera gueratzen diren lurrac. Hal ere, vascoien lurraldearen mendico eremuari referencia bat denez, Bizcaia autrigoia eta Guipuzcoa barduliarra ez lirateque, cençu hersian definitionean dartuco [8] . Uste da lurralde menditsu honetan vici cirenac romatarren guiçarteari mucin eguinez ceudela, eta romatarren aldetic ere, ez çuela interes berheciric esparruac [9] . Martín Duqueren arauera, visione honec balerauco/valio içan du pensatzeco euscalduna modu independentean, basoan eta romatartu gabe vici cena cela eta, contrastean, Ebro ibarrean campoco eraguinaren mempe vici içan direnac vici cirela, XX. mendean eguindaco interpretatione politicoac indartuz [10] .

Saltusa eremu guisa Aldatu

Eztabaida phiztu cen une horretara arte salvuespen guisa harcen cirenac balançan jarceracoan. Adibidez, merkataritzaraco thoqui interesgarriac detectatu dira, hala nola meatoquiac: Harditurrico (gaurco Oiarçunen inguruan) burdina , beruna eta cilharra ; edota Somorrostroco burdina, interessecoac ciren eromatarrençat. Portuac ere, nahiz eta Saltus horretan cocatuac içan, beharrezcoac ciren romatarrençat eta, honela, Cantauri aldean ceudenen icen cembait eçagunac çaizquigu: Oiasso vascoien lurraldean eta Flaviobriga , Tritium , Menosca edo Laphurdum costaldean guerthu. Nekaçaritza uste baino hedatuago cegoen, eta Iruñea bera nekaçaritza gune garrancitsua cen.

Nekaçaritza Aldatu

Nekaçaritza existitu cen Saltusean, lehenago eman cen ikuspegui horren aurka [5] . Alde batetic, Euscal Herrian aurkitu den nekaçaritzaren aztarnaric çaharrena, orain dela 6.000 urthecoa, eremu horretacoa delaco: Çarauzco Herrico Barra aztarnateguicoa, hain çucen ere [11] . Burdin Aroan nekaçaritza [12] cein abelçainça osso hedaturic ceuden jada [13] , azque hamarcadetan ikussi ahal içan denez.

Mytho horretan lagundu du Estrabonec idatzi çuen Geographia icemburuco obra. Bertan aguercen diren datu asco aurreco ithurrietatic hartu bacituen ere ( Posidonio , Asclepiades eta Artemidoro ). Ezcurra baino ez çutela jaten cioen textu horretan [14] :

« Menditarrac urthearen lautatic hirutan ez dira ezcurrez baicic elicatzen: ihartu eta birrindu ondoren, irin bihurcen dituzte, dembora lucez irauten duen ogui moduco bat eguiteco. »


Horregatic interpretatu içan da specie asco romatarrec ekarri cituztela, berheciqui Aguerrean landatzeco. Baina palinologia ikerquete demostratu dute romatarrec ekarriac pensatzen ciren gaztainondo , inchaurrondo , olivondo , sagarrondo , babac eta mahatsondoac jadanic bacirela Euscal Herrian eta, horietaco batzuc etchecotuta ceuden romatarrac iritsi cireneraco [5] .

Era berean, Saltusean egonen liçatequeen Iruñeac eta bere escualdeac , gari nahicoa sorcen çuten Pompeioc negua bertan passa eta bere armadarençaco cerealac bilceco lekua içaiteco [6] .

Meatzaritza Aldatu

 
Harditurrico meatzeac.

Romatarrec meatzaritza bulçatu çuten Saltus Vasconum ean. XIX. mendetic hau eçaguna bacen ere, urthe lucez anecdotico guisa jo cen, eta ez cen içan 1980co hamarcadara arte Harditurrico romatar meatzeac berriro ikercen hassi cirena [15] . Meatze hauec, Oiasso hiriari lothuac, Aiaco Harrien arbela guztietan cehar daude, eta ez soilic Harditurrin. Cilharra , beruna eta berce mineral batzuc ustiatzen ciren bertan, Oiarçun , Irun , Lesaca eta Bera harcen dituen eremu çabal batean [3] . Harditurrirequin batera, Oiassotic guerthu ceuden San Fernando, San Narcisso eta Belbio iceneco meatzeac, eta Lesacan bilhatzen da Endarlatsan oth cegoen anceco guneric.

Harditurriri dagoquionez, ancinaco describapenen arauera, 46 galeria eta 82 putzu ceuden campoaldean, eta barne çulhaqueta ugari. Denetara 15-18 kilometro galeria ceuden. Haimbat eguileren calculuen arauera, meategui horretan eguindaco indusqueta lanetan (ia bi millioi metro cubo lur muguitu ciren) 400-600 guiçon behar içan ciren, egunero-egunero lanean, 200 urthez [16] . Galeria çaharretan terra sigilllata copuru handiac aurkitu dira (aleguia, romatar ceramica), eta baita criseiluac eta champonac ere, Augustoren garaietatic C. o. II. menderainoco chronologiarequn . Alabaina, eraucitaco meac (gordinic seguruenera) campora eramaiteco irteera naturala Irun içanen cen (C.a. I. mendearen azquen laurdenean cocatu da hiriaren fundationea, eta chronologia hori bat dathor Harditurrin aurkiturico diruarequin), eta orobat Bidassoa ibaiaren bocalea, ez Passaian , ez Oiarçungo ibarrean ez baita aurkitu romatar hondaquinic. Higuer edo Asturiagaco caian berriz, Bidassoaren bocalean, itsassonci bat aurkitu cen urpean, burdin mea çuena. Hori bat dathor berce idea çahar batequin, aleguia, Bidassoa eta Deba ibaien bitarteco gaurco guipuzcoar eremua eta Belateco ipharraldec naffar eremua Galia Akitaniaren mendecoac cirela economian, ez hego eta mendebaldeco eremu hispaniarren mendecoac.

Bada, halaber, meaguinçaren arrastoric Altamira, Çubelçu eta Ollaquintan (Irunen), Adarraren inguruan (Urumea ibaitic guerthu), eta romatar galeria bat Etcheco-Errecan. Vasconien eremutic urrunagui, burdina Udalaitz mendiaren inguruetan erauzten cen, Escoriatzan . Escoriatzan bertan romatar hondaquinac aurkitu dira.

Baigorrico ibarreco meategui aberatsac ere ustiatu cituzten romatarrec. Emancorrenetaco bat Astoescoriaco cilhardun galenaren ustialekua cen, Bancan , berrhogueia hamar bat galeria cituena. Romatar diruac aurkitu dira han ( C.a. 43 - C.a. 36coac ). Diodoroc cioenez, Julio Cesarren garaian akitaniarrac osso trebeac ciren meaguinçan, eta Plinioc aiphatze du bacirela akitaniarrac Hispainiaco hegoaldeco meateguietan.

Bercetic, Plinio Çaharrac Naturalis Historia bere liburuan adiaraci çuen Cantabriaco itsas parteac haimberce burdina çuen, non burdinazcoa cen mendi malkarsu eta garaia bacegoen. Adituen ustez, horrec erran nahi çuen romatarrec guerthuo Trianon meateguia cituztela. Hala ere, Flaviobriga ondoan içanda ere ez da romatar aztarnaric aurkitu Musquicen. Bizcaian bertan, Ereñoco marmol gorrizco harrobiac ceuden. Naffarroan Lanz aldean aurkitu dira mea ustiaqueten hondaquinac [17] .

Hiriac Aldatu

 
Gazteluco emparançaco indusqueteta aurkitutaco Teseoren mosaicoa, Pompaeloco termetatic dathorrena.

Saltus Vasconum guis icendatu den horretan, Euscal Herrico mendialdea, haimbat hiri edo herri romatar içan ciren, nehoiz occupatu ez cenaren idea eceztatzen dutenac. Gaur egungo Naffarroan ceuden Pompaelo ( Iruñea ), Summo Pyreneo ( Ibañeta ), Iturissa ( Auritzetic guertu ), Alhantone ( Atondotic guertu ), Araceli ( Araquil ) eta Iluberri ( Irumberri ) [10] ; eta costaldean içanen guenituzque lehen aiphatu diren Laphurdum (Baiona), Oiasso (uste baino handiagoa cen portua, vascoien lurraldean), Menosca , Tritium eta Flaviobriga (Castro Urdiales, Cantabrian). Gainera, Laphurdin cein Guipuzcoan dauden bi Guetaria udalerrietan cetaria eguite cela uste da, hau da, arrain conservac [oh 2] . Foruco romatar herrixca eta berce herri ascotan aurkitu diren etchaldeac eta arrastoec eracusten dute romatarren presencia nabarmena cela.

Saltusa leku cehatz guisa Aldatu

Berce interpretatione baten arauera, Saltusa ez cen leku geographico cehatz bat, baicic eta, garai hartan, herri bakoitzac erabilcen eta ustiatzen çuen basoa [8] . Azquen finean, garaian aiphatzen diren herri guztiec ( vascoi , autrigoi , barduliar , caristiar ...) Aguer eta Saltus bat içanen çuten, aiphatzen den distributioneari casu eguinez. Eta banaqueta hori iphar-hego norabidean eguinen liçateque, ez ekialde-mendebalde, herriençat logicoa içanen liçatequeena [5] .

Saltusaren aiphamena Oiassorequin lothuta eguiten denez, baliteque ere Saltus horrequin Harditurrico meatze-inguruneari referencia euitea, hau da, Oiasso hiriari dagoquion basoa [3] ; içan ere, Plinioren aiphamenean erraiten da Saltus Vasconum hori Oiassotic (Irun) Pyreneoetaranz dagoela [6] .

Berce interpretatione baten arauera, Saltus icenecoa hori ez cen baso bat, baicic eta passabide bat. Casu honetan, Bidassoa ibaia ceharcatzen çuen egurrezco çubia içan liteque, Pyreneoetan Orreagatic cihoan bide nagussiaren alternativa bat [6] .

Oharrac Aldatu

  1. ↑ a Pyrenaeo per oceanum Vasconum saltus Olharso Vardulorum oppida Morogui Menosca Vesperies Amanum portus ubi nunc Flaviobrica colonia
  2. ↑ Latin classicoan "ketaria" ahoscatua, arrain conservac eguiteco thoquiaren icena cen. Hain çucen ere, arrain conservaguinçaco romatar installationen aztarnac aurkitu dira bi herriotan.

Referenciac Aldatu

  1. ↑ Lur encyclopedietatic hartua .
  2. ↑ Auñamendi Eusco Encyclopedia . El Vasconum Saltus. .
  3. ↑ a b c d Urtheaga, Merche. «El acueducto subterráneo, cuniculus, de Harditurri y otros modellos de drenaje y evacuación de aguas en el distrito minero romano de Oiasso (Guipuzcoa)» L’eau : usagues, risques et représentations .
  4. ↑ a b Larrañaga, C.. (2007-2008). «Sobre ussos del binomio "aguer-saltus" y del término "romaniçación" en relación a los processos de cambio vividos durante la etapa romana en el área circumpirenaica occidental» Veleia : 97-988. ISSN 0213-2095 . (Noiz consultatua: 2020-12-06) . [ Bethico hautsitaco esteca ]
  5. ↑ a b c d Iriarte-Chiapusso, Maria-Jose. (1997). «El paisaje veguetal de la Prehistoria tardía y primera Historia en el País Vasco peninsular» Isturitz: Cuadernos de Prehistoria-Archeología 9 .
  6. ↑ a b c d Artigas, María Mercedes Urtheaga. (2007). «El Vasconum saltus y Oiasso» Bollettín Archeolan (15): 171–184. ISSN 1137-2052 . (Noiz consultatua: 2020-12-06) .
  7. ↑ Caro Baroja, Julio.. ([1972]). Los vascos.. ([3. ed., 2. reimp.]. arguitaraldia) Istmo ISBN 84-7090-010-2 . PMC 3123488 . (Noiz consultatua: 2020-12-06) .
  8. ↑ a b Pérez de Laborda, Alberto.. (2003). Los campesinos vascones. Editorial Cherthoa ISBN 84-7148-379-3 . PMC 54814928 . (Noiz consultatua: 2020-12-06) .
  9. ↑ «d0102001» www.euscara.euscadi.eus (Euscal Herria eta Roma) 2011-07-13 (Noiz consultatua: 2019-06-05) .
  10. ↑ a b Martín Duque, A. J.. (1999). Imaguen histórica medieval de Navarra. Un bosquejo. Príncipe de Viana, 401-458 or. .
  11. ↑ Altuna, J.; Cearreta, Alejandro; Edeso, J.M.; Elorça, M.; Isturiz, J.M.; Mariezcurrena, C.; Mujica, Jose; Ugarte, F.M.. (1993-01-01). «El yacimiento de Herrico-Barra (Çarautz, País Vasco) y su relación con las transgressionones marinas holocenas» El Cuaternario en España y Portugal 2: 923–942. (Noiz consultatua: 2019-11-15) .
  12. ↑ (Gaztelaniaz) «Apportació de la palinología al conocimiento de la primera economía de producción en Euscal Herria» www.eusco-ikascunça.eus (Noiz consultatua: 2020-12-06) .
  13. ↑ Etchabe, Jesús Altuna. (1980). «Historia de la domesticación animal en el País Vasco desde sus oríguenes hasta la romaniçación» Munibe Anthropologia - Archeologia (32): 9–163. ISSN 1132-2217 . (Noiz consultatua: 2020-12-06) .
  14. ↑ O. GAMBOA, M. RUIZ. "Euscaldunen irudia Ancinaro eta Erdi Aroco textu historico eta litterarioetan". Condaira 5.
  15. ↑ (Gaztelaniaz) Içaguirre, Ander. (2020-12-06). «La arqueóloga ke encontró a los romanos en la Vasconia irreductible» El País ISSN 1134-6582 . (Noiz consultatua: 2020-12-06) .
  16. ↑ Miquel MENDIÇABAL IDIAÇABAL: Harditurrico mina eremuaren antholaqueta proposamena: ingurumen centro baten sorcunça projectua Euscomedia.org
  17. ↑ María Angeles MEZQUÍRIZ DE CATALÁN: Notas para el conocimiento de la minería romana en Navarra. Principe de Viana aldizcaria, 134-135 cembaquia.

Ikus, gainera Aldatu

Campo estecac Aldatu

" https://eu.wiquipedia.org/w/index.php?title=Saltus_Vasconum&oldid=9208529 "(e)tic escuratuta