Pyreneoac
Pyreneoac , Pyreneo mendiac [1] edo, Iphar Euscal Herrian , Borthuac [2] [3] (ancina euscaraz Auñamendiac [4] ) Iberiar peninsularen eta Europaco continentearen artean cocatutaco mendicatea da. 415 kilometrotan cehar hedatzen da mendebaldeco Bizcaico golkotic ( Oceano Atlanticoan ) sorthaldec Creusco lurmuturrera ( Mediterraneo itsassoan ), eta erdialdean 150 kilometroco çabalera du. Gailurric altuena Aneto mendia da, 3.404 metro garai dena. Mendebaldeco muthurrean dago Euscal Herria .
| Pyreneoac | |
|---|---|
|
|
| Datu orocorrac | |
| Mendiric altuena | Aneto |
| Garaiera | 3.404 m |
| Lucera | 491 cm |
| Açalera | 19.000 cm² |
| Eponymoa | Pyrene |
| Geographia | |
|
|
| Coordenatuac | 42°40′N 1°00′E / 42.67°N 1°E |
| Honen parte da | Alpetar guerricoa |
| Cocapena | Europaco hego-mendebaldea |
| Statu burujabe |
Francia
|
| Franciaren banaqueta administrativoa |
Metropolitar Francia
|
| Escualdea |
Akitania Berria
|
| Geologia | |
| Material nagussia | Arroca metamorphico |
| Garaia |
Eoceno
Paleoçoico Mesoçoico |
Ipharraldeco isurialdean, Akitania , Langüedoc-Roussillon eta Erdialdeco Pyreneoac escualdeetan cehar hedatzen da. Hegoaldecoan, Hego Euscal Herria , Aragoi eta Catalunia ceharcatzen ditu. Andorraco statu chiquia Pyreneoetan cocatua dago, Cataluniaren iphar-mendebaldean parean.
Pyreneoac ceharcatzen dituzten hirur ibilbide nagussi daude mendiçaleençat: GR10 ipharraldec magalean, GR11 hegoaldeco magalean eta Pyreneoetaco Ibilbide Garaia .
Etymologia Aldatu
Dirudienez, Pyreneoac icena greciar mythologiaco Atlasen alaba Pyrene -ri çor çaio. Greciarren ustez, Pyrene ingurune honetan vici cen gazte bat cen, Herculesec bere bidaietaco batean topatu çuena. Eleçaharraren arauera, Herculesequin içandaco harremanen ondorioec içututa (heroiac borchatu eguin çuen eta guero sugue bat erditu çuen nesca gazteac) aitarengandic ihes eguin eta ingurune bassatian hil cen Pyrene. Herculesec gorphua aurkitzean, lurrari orro eguin ceraucon gaztearen gorphutza babes eta ohora ceçaten, mendicatea sorthuz. Berce eleçahar batzuc deraucote/diote mendicatearen icena aitzinaco grecierazco πῦρ ( pŷr , sua) hitzetic dathorrela, eta mendi hauetan guerthatu ciren sute handietatic dathorquiola.
Berce theoria batec dioenez, euscal jathorria içanen luque toponimoac. Honen arauera, jathorrizco icena Ilene os içanen liçateque, Ilharguiaren mendiac, Ilene ilhargua baita.
Ancinaco "Auñamendiac" icenari dagoquionez, jathorriz Auñamendi gailurra icendatzeco erabilcen cela dirudi (hala da oraindic ere), eta hedaduraz mendicate ossoa icendatzeco ere valiatzen cela. Gaur egun, Naffarroa garaico escualde baten icena ere bada Auñamendi , hain çucen mendicatearequico duen hurbiltassunagatic. Badirudi Auñamendiren etymologia Auña (ahunça) eta mendia elkarturic sorthua dela, "ahuncen mendia" erranahia eduquico luque beraz.
Berce batzuen ustetan, "auña" elementua "jauna" hitzetic lethorque, eta "jaunaren mendia" liçateque Auñamendi, mendiac ingurucoençat çuen içaera sacratuaren adiarazle.
Geologia Aldatu
Ikuspunctu geologicoaren aldetic Pyreneoac ecin dira mendicate moduan definitu, guc Pyreneo deitzen duguna baino haratago hedatzen baitira Pyreneoac barne harcen dituen eguitura geologicoac. Pyreneoen arrocac eta eguiturac mendicatearen alboetara hedatzen dira, Creuseco lurmuturretic Galiciaraino iritsiz, ur azpitic Cantauriar Itsassoan murguildutac eguiturac ere aurki daitezqueelaric [5] [6] . Cençu horretan, Pyreneoac ez dira Iberiar peninsularen eta Franciaren arteco istmoa soilic, hau da, Iberiar Peninsula Europara lotzen duen estugunea.
Berez Pyreneoac Alpetar oroguenian alchatu ciren, Cretaceoan eta Cenoçoicoan cehar, baina ascoz ere lehenago Pyreneoen sorreran ecimbercecoac içanen ciren processuac guerthatzen hassi ciren, cehazqui Panguea supercontinentea aphurcen hassi cenean [7] , hau da, Paleoçoicoaren bucaeran, Permiarrean [8] . Bere bilhacaera geologicoa, Permiarretic gaur egunera Iberiaco placaren ipharraldea guerthatutaco aldaqueta sedimentario, tectonico, paleogueographico eta paleoclimaticoen ondorioa da, batez ere, jassan dituen latitude aldaquetac eta Europaco placarequico içan duen harremanac eraguinda [9] .
Laburbilduz, Mesoçoicoan ingurune ossoac estensio ez jarraitua pairatu çuen eta, horiec lurraçalaren mehetzea, bolcanismoa , subsidencia handico arro sedimentarioen sorrera eta Iberia eta Europaco plaquen arteco urrunqueta baldinçatu çuten. Ondoren, Cretaceoaren bucaeratic eta Miocenoa bitartean, bi plaquen arteco convergenciac eta ondoriozco collisionoac Mesoçoicoco arro sedimentarioen inversione tectonicoa eta deformationea eraguin çuten, Alpetar oroguenian . [10] . Orogueniac arro sedimentarioen azpico basamentu herciniarrean eraguin içan çuen, berriz deformaraciz [11]
Barne antholaqueta Aldatu
Pyreneoec berguencia bikoitz symmetricoco oroguenoa ossatzen dute, eta horretan oinharritzen da Pyreneoetaco çathiqueta. Borz eremu tectonico berheizten dira ipharraldetic hegoaldera: Akitaniaco lurraldeaurre arroa, Iphar Pyreneoetaco eremua, Eremu axiala, Hego Pyreneoetaco eremua eta Ebroco lurraldeaurre arroa [10] .
Iruñeco failac Pyreneoen eguitura geologicoa bi çathitan banatzen ditu [12] , ekialdean Pyreneo deritzon eremua eta mendebaldean Cantauriar mendicatea , ceinetan berce hirur eremu berheizten diren, aldi berean: Eusco Cantauriar arroa , Asturiasco mendigunea eta Mendebaldeco eremua .
Iphar Pyreneoetaco eremua Aldatu
Çamalcadurec pilaquet imbricatua ossatzen dute. Ipharraldeco muga Iphar Pyreneoetaco aurreçamalcadura da hegoaldecoa Iphar Pyreneoetaco faila, ciur asco Pyreneoetaco eguitura tectonicoric garrancitsuena. Sedimentationea Mesoçoicocoa da eta basamentu herciniarreco materialen açaleramendu nahassi asco tartecatzen dira. Basamentu Herciniar deformatua, blockeetan consideratzen da, eta Pyreneoetaco mendigune deritzen eguiturac eratzen ditu, horien artean eta Euscal Herrian Borcirietaco eta Ursuaco maciço paleoçoicoac adibidez. Çamalcadura eta toles ipharralderaco berguencia dute. Çamalcadurec pilaqueta imbricatua ossatzen dute. Eremu horretan continente lurraçalaren azpico mantuco açaleramenduac ugariac dira, lherçolitez ossatut batez ere. Iphar Pyreneoetaco faila çabalera aldacorra duen deformatione borthitzeco eremua da. Iphar Pyreneoetaco eremua eta eremu axiala mugatzen ditu. Josquera tectonicoa islatzen du, hau da, ancinaco bi plaquen arteco collisiono muga, baina ez dago ofiolitaric bi continenteen artean ez celaco oceano lurraçalic garatu.
Eremu axiala Aldatu
Toles eta çamalcadura guerricoaren çathi bat da. Basamentuco arroca paleoçoicoz ossatuta dago batez ere, eta neurri baxuagoan estalqui sedimentarioco arrocac. Pilaqueta antiformala duten çamalcadurac daude bertan baina pyreneotar orogueniari lothutaco plutonismoaren arrastoric ez dago adin bereco metamorphismoaren hedapena osso mugatua da.
Pyreneoac berez ez dute pyreneotar orogueniari lothutaco barne eremu crystallinoric, baina bai considera daiteque oroguenia herciniarreco barne eremu crystallinoaren arrastoac daudela. Eguitura alpetarrac soilic cembait çamalcadura eta gradu altuco metamorphismoa eracusten duten arroca guti batzuc.
Hego Pyreneoetaco eremua Aldatu
Arroca mesoçoicoen desplaçamendua eraguiten dituzten çamalcadurac dira nagussi. Aldence maila moduan Keuper facieseco ebaporitac erabilcen ditu eta Ebroco lurralde aurre arroco arroquen gainean cocatzen da. Thin squinned edo açaleco tectonica deritzon stylo tectonicoan antholatzen da. Hegoalderanzco berguencia dute hemengo eguiturac.
Collisiono hasten den momentutic (Cretaceoan) hegoaldean eta ipharraldean lurralde aurre arroac eratzen hasten dira: Ebroco lurralde aurre arroa eta Akitaniaco lurralde aurre arroa hurrenez hurren.
Akitaniaco lurraldeaurre arroa Aldatu
Goi Cretaceoco eta Paleoguenoco sequenciequin dago eratuta. Iphar Pyreneoetaco aurre çamalcaduraren azpico blockean cocatzen da. Compressioa hasten denean arroa ixten da eta sedimentationea itsastarra içaitetic continentala içaitera passatzen da.
Ebroco lurraldeaurre arroa Aldatu
Çabalagoa da eta sequencia sedimentario lodiagoa du. Bertan sedimentatione itsastarra guehiago luçatu cen Atlanticoco uren sarreraren ondorioz, eta ebaporitac metatu ondoren sedimentatione continentala bihurcen da. Ondoren arroa goratzen da eta mendicatez inguratuta gueratzen da (Pyreneoac, Cataluniaco mendicerra eta Iberiaco mendilerroa). Hor lacu bat garatzen da mendien sare alluvialaren bucaera dena. Orain dela 5-8 millioi urthe Ebro ibaia sorcen da eta Mediterraneoraco bidea çabalcen du lacu hori lehortuz. Horren aztarnen adibide Bardea edo Monegros dira.
Bilhacaera geologicoa Aldatu
Oroguenia herciniarra Aldatu
Paleoçoicoan cehar guerthatutaco placa tectonicoen muguimenduaren ondoriozco mendicateen eraqueta processua içan cen, cehazqui Devoniar-Permiar guerthatu cen eta 100 millioi urthe inguru iraun çuen. Laurasia eta Gondwana iceneco bi massa continental handiren arteco collisionoaren ondorio içan cen eta Panguearen sorrera eraguin çuen.
Oroguenia herciniarrean sorthutaco mendicateac Permiar eta Mesoçoicoan sunsituz joan ciren higaduraren ondorioz penilautadac eratu ciren, hauec basamentu çurrun beçala ondorengo sedimentationeraco erabiliac içan cirelaric.
Goi Proteroçoicotic Carboniferora arteco material deformatuac daude, nahiz eta gueroago oroguenia Alpetarraren eraguina jassan. Adin horretaco materialen adibide ortogneis ordoviciarrac eta granitoide herciniarrac dira, hauen açaleramenduac, batez ere, Euscal Maciçoetan eta eremu axialean aurki daitezqueelaric. Açaleramendu hauec E-M noranzcoco domo eguituretan antholatzen dira non metamorphismo gradu altuagoco arroca çaharrenac aurkitzen diren, eta domo artean , ordea, sinclinorioetan antholatuta metamorphismo gradu baxuagoco arroca gazteagoac daude, hauec mendebaldean arruntagoac direlaric.
Estensio phasea Aldatu
Orocorrean estensioa içan cen nagussi Iberiar placan. Egoera horretan Iberiaren barnean, hegoaldean eta ipharraldean rift eguiturac sorthu ciren. Mesoçoicoaren hassieran Laurasiaren (Iphar-America, Europa çathi bat eta Asia barneratzen cituen) aphurqueta hasten da, Iberiar placa independentequi muguitzen hasten delaric, Eurasia eta Africaco plaquen artean. Horren ondorioz, Pyreneoetaco riftac ESE-WNW norabidearequin çabalcen cen Iberia eta Europaren artean, Bizcaico Golkoaren eta Tethis oceanoaren (Africa eta Europa banatzen cituen eta Panthalassa oceano universalarequin elkarcen cen) arteco passabide guisa. Estensioa Jurasicoan cehar ere luçatu cen eta lurraçal goratu eta airepean gueratu cen.
Jurasico berantiarrera arte ez ciren ondo definiturico ildo sedimentarioric eratu, gaur egun mendicatea dagoen positione geographico eta antholaqueta berberean eratu ciren. Periodo horretan cehar, eta cehazqui Goi Cretaceoan, banaqueta activo bat guerthatu cen Iberia eta Europaren artean, eta hori Bizcaico Golkoco cerrendan hurrengo processuac sortharaci cituen: lurraçal continentalaren estensioa eta mehetzea, faila normalen eraqueta eta fosa tectonicoen hondoratzea. Fosac arro sedimentarioac adiarazten cituztelaric, subsidencia processu horretan millaca metro sedimentu pilatu ciren.
Estensioa bucatzen deneraco Europa eta Iberia continenteac banatuta daude, baina ez placac, hauen artean ez celaco lurraçal oceanicoric eratu.
Deformatione alpetarra Aldatu
Cretaceoaren bucaeratic eta Miocenoa bitartean, bi plaquen arteco convergenciac eta collisiono diacronicoac Mesoçoicoco arro sedimentarioen inversione tectonicoa eta deformationea eraguin çuten, oroguenia Alpetar edo Pyrenearrean. Orogueniac arro sedimentarioen azpico basamentu herciniarrean eraguina içan çuen, berriz deformaraciz.
Tolestura alpetar-himalaiarra guerthatu cenean, iberiar placa ipharralderanz muguitu cen eta Eurasiaco placaren contraco collisionoa hassi cen. Pressione handi hori eta lurraçalaren alchatzea lehenic ekialdeco aldean içan çuten eraguina eta progressivoqui muguituz joan ciren mendebalderanz mendicate ossoan cehar, Eocenoan bucatuz.
Compressio phase berria abiatzen da Iberiaco eta Europaco erçac bat eguiten dutenean, peridotiten domeinuaren subduccioa bucatu ondoren.
Gaur egun bi ercen artean dagoen harremana contutan hartuz, collisionoaren hassieran Iberiaco erça Europaco erçaren gainetic labainduco cen, bi plaquen arteco muga adiarazten duen iphar-Pyreneoetaco çamalcaduraren gainetic.
Iberiar placa eta Eurasiar placaren arteco compressio indarrac pyreneotar eremua bethetzen çuen arroaren ixtea eta alchatzea eraguin çuen. horrela sorthu cen gaur egungo mendicatea Akitaniaco eta Ebroco lurralde aurre arroaz inguraturicoa. Structura tectonicoetan reparatuz guero, ikussi daiteque Akitaniaco arroaren gainean cocatutaco toles eta çamalcadura guerricoac barne çamalcadura eta tolesac eracusten ditu ipharralderanzco berguencia dutenac. Eta eremu axialean ordea eguiturac hegoalderanzco berguencia dute hegoaldeco toles eta çamalcadura guerricoaren ancera, Ebroco arroranz.
Compressio indarra Miocenoan guelditu cen.
Gailurrac Aldatu
Pyreneoetaco athal bakoitzean, gailurric nabarmenenac hauec dira:
Mendebaldeco Pyreneoac Aldatu
- Mendebaldeco Naffarroaco Pyreneoac
Mendebaldetic hassita, Aiaco harria (837 m) da sorthaldeen dagoen tontorra, Guipuzcoa ( Irun ) eta Naffarroa ( Lesaca ) arteco mugan. Aldamenean, Larhun (905 m) mendia daduca, Naffarroa ( Bera ) eta Laphurdi artean ( Urruña eta Sara ). Ibanteli (698 m) eta Arxuria (758 m) ere mugaquideac dira, Etchalar , Çugarramurdi eta Sara artean.
Baztan aldean, Alcurrunz (934 m), Alcaxuri edo Irubelacascoa (967 m), Gorramendi (1.071 m) eta Saioa (1.418 m) tontorrac, eta Ipharla (1.049 m) eta Hauça (1.304 m) mugaquideac, Izpeguico mendatetic irisgarriac. Azquen bi gailur hauec, Naffarroa Behereco mugan daude, Bidarrai eta Baigorri herrietatic guerthu. Laphurdi aldera, ez sobera urruti, Arçamendi dago (931 m), Itsasu gainean.
- Erdialdeco Naffarroaco Pyreneoac
Erdialdean, Ibañetaco mendatea dugu, Orreaga eta Luçaide artean. Orçançurieta (1.567 m), Astobizcar (1.506 m), Changoa (1.471 m) eta Urculu (1.419 m) mendiac daude ingurune horretan. Azquen hau, Naffarroa Garaia eta Naffarroa Beherearen arteco mugan.
Bercela, mendebalderago, Adi (1.457 m) mendia dugu, Cilbeti herriaren gainean. Ekialderago, ordea, Berrendi (1.354 m), Abodico mendilerroaren mendebaldeco muthurrean, Hiriberri (Aezcoa) aldean. Ipharralderanz, Erroçate (1.345 m) eta Ocabe (1.466 m) ditugu, Baxenabarren.
- Ekialdeco Naffarroaco Pyreneoac
Ekialdean, azquenic, Orhi (2.017 m) dugu, sorthaldeen dagoen bimilacoa, Çuberoa ( Larraine ) eta Naffarroa Garaiaren ( Otsagabia ) arteco mugan cocatuta, Carchela (1.982 m), Otsogorrigaña (1.922 m) eta Lacura (1.877 m) beçala. Xardecagaña edo Baracea (1.893 m) Çuberoan dago.
Hirur Regueen Mahaia (2.446) sartaldeen cocatuta dagoen tontorra da, Bearno , Huesca eta Naffarroa arteco mugan, eta Euscal Herrico mendiric garaiena da. Auñamendi (2.507 m), bercela, Bearnon cocatuta dago. Icena emaiten deraue Pyreneoei orocorrean, Auñamendiac aleguia. Arlas (2.044 m), hortic hurbil, Çuberoa eta Naffarroa artean dugu.
Chamanchoia edo Mace (1.941 m) eta Petretchema (2.366 m) Naffarroa Garaia eta Huescaren artean daude.
Erdialdeco Pyreneoac Aldatu
- Argazqui machinaren cocalekua: 42°30′03″N 0°48′35″W / 42.50083°N 0.80972°W
- Midi d'Ossau (2885 m)
- Collarada (2.886 m)
- Balaitus (3.146 m)
- Gran Facha (3.005 m)
- Pic Long (3.192 m)
- Néouvielle (3.091 m)
- Vignemale edo Pique Longüe (3.298 m)
Ordesa eta Monte Perdido Aldatu
- Monte Perdido (3.352 m)
- Cylindro (3.328 m)
- Soum de Ramond edo Pico Añisclo (3.254 m)
- Marbore (3.248 m)
- Thaillon (3.144 m)
- Torre de Marboré (3.009 m)
- Marboré Cascoa (3.006 m)
- Astaçu (3.077 m)
Pineta Aldatu
- La Múnia (3.134 m)
Guistain Aldatu
- Bachimala edo Puncta Schrader (3.177 m)
- Sable Tontorra (3.136)
Benasque Aldatu
- Posets edo Llardana (3.375 m)
- Espadas (3.332 m)
- Pavots (3.121 m)
- Gran Eriste (3.053 m)
- Aneto (3.404 m)
- La Maladeta (3.312 m)
- Maldito (3.350 m)
- Russell (3.205 m)
- Margalida (3.241 m )
- Tempestades (3.290)
- Alba (3.118 m)
- Mulleres (3.010 m)
- La Forcanada
- Vallibierna (3.067 m)
- Perdigüero (3.222 m)
- Gourgs Blancs (3.129 m)
- Cabrioules edo Cabrioles (3.116 m)
- Maupas (3.109 m )
- Salvaguardia (2.738)
Luchon Aldatu
- Spijeoles (3.066 m)
- Gran Quayrat (3.060 m)
- Léçat (3.107 m)
Ekialdeco Pyreneoac Aldatu
- Mulleres (3.010 m)
- Comaloforno (3.029,5 m)
- Puncta Alta (3.014 m)
- Colomers (2.930 m)
- Montvallier (2.859 m)
- Monsent (2.881 m)
- Moncalm (3.080 m)
- Pica d'Estats (3.140 m)
- Pedrosa (2.948 m)
- Pic de Serrère (2.911 m)
- Puig Pedrós (2.914 m)
- Pic de Carlit (2.921 m)
- Tossa d'Alp (2.537 m)
- Puigmal (2.909 m)
- Pic de Llonces (2.832 m)
- Canigó (2.785 m)
- Costabona (2.464 m)
- Roc de France (1.449 m)
- Noulos (1.257 m)
- Alberes (975 m)
Glaciarrac Aldatu
Europan hegoaldeen dauden glaciarrac dira Pyreneoetacoac, eta ugariagoac dira peninsulaco aldean alde continentalean baino. Gaur egungo Pyreneoetaco glaciarrac glaciacio garaico içozteen azquen arrastoac dira [13] . Cuaternarioco glaciacioac eraguin handiagoa içan çuen Pyreneotan peninsulaco gaineraco mendicateetan baino eta honen ondorioz, modellaqueta glaciarraren aztarnac ikusten dira Canigo -tic Adi mendiraino. Glaciacioaren aztarnac dira Pyreneoetaco circuac eta haran luce, çabal eta borobilduac.
Gaur egungo iboi guehiene jathorri glaciarra dute. Pyreneoec circu-glaciarrac eta mihi chiquiac 3.000 metrotic gora aurki daitezque bakarric: Balaitus , Vignemale , Monte Perdido eta Maladeta .
Egun 19 glaciar daude Pyreneoetan, baina haietatic 10 soilic dira benetaco glaciarrac, berce 9ac elhurtegui edo içozteguitzat jotzen dira. Gueratzen diren glaciarrac atzeratze phasean daude eta desaguerceco bidean. Anetoco glaciarra (mendicateco handiena), Maladetaco glaciarra , Monte Perdidoco glaciarra , Ossoueco glaciarra eta Thaillongo glaciarra dira Pyreneoetaco glaciar aiphagarri batzuc.
Glaciarren desaguerpena lurraren berezco temperatura aldaqueta cycloen baithan ulertu behar da, baina azquen urtheetaco aldaqueta climaticoac azcartu eguin du processua. 1850ean hassi cen atzeracada, Içotz Aro Chiquia bucatzean [14] , baina 1990etic nabarmenqui azcartu da glaciarren desaguerpena [15] . 1830ean Pyreneoetaco glaciarren guztizco açalera 20 cm 2 -coa cela calculatu da, gaur egun 5-7 cm 2 -coa delaric. Cembaitec handiagoa deritzote atzerapenari [16] . Copuru ossoari dagoquionez, azquen 35 urtheetan glaciarren erdia desaguertu da [17] .
Ibaiac Aldatu
Elhurraren presencia handia da Pyreneoetan neguan eta precipitationea ohicoa da urthe ossoan. Glaciarrac ere baditu, horiec azquen hamarcadetan asco galdu diren arren. Lurraçal malkarra içanic, goi-mendietan sorcen diren erreca eta ibaiac malda handicoac eta lasterrac dira. Goi Pyreneoetan, Çuberoan berheciqui, "uhaitz" icena harcen dute. Gascoiez eta francesez, "gave" eta "neste" icenequin ere eçagunac dira, escualdearen arauera.
Ipharraldeco isurialdean:
Hegoaldeco isurialdean:
Bioanhiztassuna Aldatu
Alpeen ondoren, bioanhiztassun handieneco bigarren gunea dira Pyreneoac Europan. Bioanhiztassun horren raçoina bi itsassoren artean egoitea da, Atlanticoa eta Mediterraneoa.
Flora Aldatu
4.500 landare specie baino guehiago vici dira Pyreneoetan, Europaco specieen herena. Haietatic 346 bertan bakarric aurki daitezque, beraz, Pyreneoetaco endemicoac dira ( Pyreneoetaco cucu-belharra , adibidez).
Çuhaitzetan, ugariac dira mendi-pinua eta pinu gorria garaiera handietan, pagoa eta icei çuria tarteco garaieratan, eta arteac , haritzac eta gaztainondoac mendi magaletan.
Mendilerroaren sorthalde-sartalde orientationeac bi magaletan landareen compositionea ezberdina içaitea dakar, bata ipharralderanz eta bercea hegoalderanz beguira egonic, hecetassun eta eguzqui-argui copuru ezberdina baitute.
Fauna Aldatu
Pyreneoetan cembait animalia specie berheci aurki daitezque. Haietaco batzuc arriscu larrian daude edo egon dira: Europar harz arrea , mendi hauetan desaguercear cen arren berriz sarceco ahaleguinetan ari direna [18] [19] , Pyreneoetaco basahunça , XX. mende hondarrean desaguertua [20] , Pyreneoetaco sarrioa , desaguerceco çorian egonic recuperatzen ari dena, edo ugatza , Europatic desaguertua baina Pyreneoetan oraindic vici dena. Otsoa XX. mendean cehar desaguertu cen Pyreneoetatic, nahiz eta azquen aldian campotic heldutacoac ikussi içan diren [21] .
Specie endemicoen artean, Pyreneoetaco desmana eta uhandre pyreneotarra dira aiphagarriac, nahiz eta berce cembait ere badiren. Babesturic baina arriscu larrian ez daudenen artean, oreinac , orkatzac , basurdeac , Pyreneoetaco marmotac , basoilarrac , arrano belçac , saiac , eta abar luce bat aipha daitezque.
Pyreneoetan, gainera, guiçaquiac abelçainça practicatu du Neolithicotic . Bisaurrin ( Huesca ) C.a. 5 millurthecotic aurrera abelçainec occupatutaco cobaçulo bat aurkitu da [22] .
Babesguneac Aldatu
Parque eta reserva natural garrancitsuenac honacoac dira:
- Ordesa eta Perdidoco Parque Nationala
- Pyreneoetaco Parque Nationala
- Aigüestortes eta San Mauritico parque nationala
- Posets-Maladeta Parque Naturala
Euscal Herrian Aldatu
Pyreneoetaco Euscal Herrian landare ascoren banaqueta muga guerthatzen da. Munduan Pyreneoetan bakarric dauden landareetaco batzuen mendebaldeco muga Naffarroa Garaian , Guipuzcoan edo Araban dago. Cantauri aldeco mendietaco landare ascoren muga ere bada. Euscal Herrico Pyreneoen berhecitassuna clima atlanticoaren eraguin da. [23]
Clima Aldatu
Mendialdeco clima da Pyreneoetaco clima nagussi , precipitatione ugariac eta temperatura baxuac dira nagussi. Hala ere, erran beharrecoa da ipharraldeco magalec clima oceanicoaren eraguin jassaiten dutela, eta hegoaldecoec berriz clima mediterraneoarena . Horrec eraguina du precipitationean, ipharraldeco aldea heceagoa baita.
Clima aldaqueta Pyreneoetan Aldatu
Clima aldaquetac Pyreneoetaco landarediari dakarquion eraguina batez ere borz landare hauetan behatu da: [24]
- Sorbus chamaemespilus . Otsaliçarraren familiacoa, 1,5 metroco çuhaixca, estai subalpetarrean vici da.
- Phyteuma hemisphaericum . Campanulaceoen familiacoa da eta gailurretaco belhardietan eta granitozco harrien arracaletan vici da.
- Salix herbacea . Sahats arrastacaria, clima hotz gogorretacoa.
- Guentiana burseri . Pyreneoetan bakarric vici da, eta 30-40 centimetrocoa da.
- Salix pyrenaica . Sahats mota bat da, metro erdicoa. 1.200-2.500 metro artean hazten da, eta batez ere mendebaldeco Pyreneoetan dago.
Euscal Herrico escualdeac Aldatu
Mendebaldetic ekialdera, Euscal Herrico escualde hauetan dago Pyreneoen mendebaldeco muthurra:
- Oiarçualdea
- Bidassoaldea eta Hendaiaco Cantonamendua
- Borciriac , Baztan , Ezpeletaco cantonamendua eta Baigorrico cantonamendua
- Erroibar , Luçaide eta Orreaga udalerriac, eta Donibane Garacico cantonamendua
- Aezcoa , Çaraitzu , Erroncaribar eta Atharratzeco cantonamendua .
Pirineistac Aldatu
Mendicate honen azterquetan aritutaco mendiçale eta sciencialari ospetsuetaco batzuc hauec dira:
- Louis Francois Ramond de Carbonnières ( 1755 - 1827 ), naturalista.
- Henry Russell ( Toulouse , 1834 - Biarritz , 1909 ), Russell-Quillough condea.
- Franz Schrader ( Bordele , 1844 - Paris , 1924 ), geographoa.
Esquiatzeco cein aisialdiraco installationeac Aldatu
Mendicate honetan aisialdiraco egoquitutaco ingurune ugari dago, climac eta edertassunac eracarrita gende asco guerthuratzen baita. Esquiatzeco installationeec thoqui ugari behar dutenez, erabat eraldatu dute goi-mendian eguiten den lurraren erabilera.
- Espainian dauden esqui -stationea hauec dira: Candanchu [1] , Astun [2] , Formigal [3] , Panticosa-Los Lagos [4] , Cerler [5] , BoíTaül Resort [6] , Baqueira Beret [7] , Port-Ainé [8] , Port del Comte [9] , Espot Esquí Park [10] , Tavascan [11] , La Molina [12] , Massell [13] , Vall de Núria [14] , Vallter 2000 [15] , Rasos de Pegüera [16] .
- Andorran : Ordino Arcalis [17] , Pal Arhinsal [18] , Pas de la Casa-Grau Roig [19] , Soldeu el Tarter [20] , La Rabassa [21] .
- Francian : La Pierre-st Martín, Arthouste [22] , Gourette [23] , Luz Ardiden [24] , Cauterets [25] , Hautacam [26] , Baregue [27] , Gavarnie-Gèdre, La Monguie [28] , Piau Engaly [29] , Saint Lary [30] , Val Louron [31] , Peyragudes [32] , Luchon Superbagneres, Porte Puimorens, Ax-Les-Thermes, Font Romeu, Les Angles, Puyvalador, Formigüeres, Puigmal 2600, Cambré d´Ace, Gucet, Les Mont d´Olmes, Ascou-Pailheres, Mijanes-Doneçan.
Referenciac Aldatu
- ↑ Euscalçaindia . Europaco toponymia physicoa. .
- ↑ «Borth » Euscalçaindiaren Hizteguia . .
- ↑ «Borth » Orotarico Euscal Hizteguia . .
- ↑ (Anglesez Ad Britannnia: First Century Roman Invasion of Britain Booc One Ad 23 to 52 , Donald A. Walbrecht Ph.D., Trafford Publishing, 2016, 200 pagues. The Vascones you'll meet in our Pyreneoac or Auñamendiac mountains speac a languague unlique the Iberian or Gallian Vascos. Although we've had extensive contacts with Roman traders since Republic times...
- ↑ (Anglesez Grimaud, S.; Boillot, G.; Collette, B.J.; Mauffret, A.; Milles, P.R.; Robers, D.B.. (1982-1). «Western extension of the Iberian-European plate boundary during the Early Cenoçoic (Pyrenean) converguence: A new modell» Marine Geology 45 (1-2): 63–77. doi : . (Noiz consultatua: 2019-05-03) .
- ↑ (Anglesez Sibuet, Jean-Claude; Srivastava, Shiri P.; Spacman, Wim. (2004-8). «Pyrenean orogueny and plate quinematics: PYRENEAN OROGUENY AND PLATE QUINEMATICS» Journal of Geophysical Research: Solid Earth 109 (B8) doi : . (Noiz consultatua: 2019-05-03) .
- ↑ (Anglesez Juezlarre, J; Andriessen, P. (2006-03-15). «Tectonothermal evolution of the northeastern marguin of Iberia since the breac-up of Panguea to present, revealed by low-temperature fission-tracc and (U–Th)/He thermochronologyA case history of the Catalan Coastal Rangues» Earth and Planetary Science Letters 243 (1-2): 159–180. doi : . (Noiz consultatua: 2019-05-03) .
- ↑ Pyrénées, 500 millions d'années : itinéraires géologuiques dans le Park national des Pyrénées. Park national des Pyrénées occidentales 1983 ISBN 2715900244 . PMC 461674060 . (Noiz consultatua: 2019-05-03) .
- ↑ (Anglesez Friçon de Lamotte, Dominique; Fourdan, Brendan; Leleu, Sophie; Leparmentier, François; de Clarens, Philippe. (2015-5). «Style of rifting and the stagues of Panguea breacup: STYLE OF RIFTING AND PANGUEA BREAC-UP» Tectonics 34 (5): 1009–1029. doi : . (Noiz consultatua: 2019-05-03) .
- ↑ a b Geología de España. Sociedad Geológuica de España 2004 ISBN 8478405461 . PMC 61357233 . (Noiz consultatua: 2019-05-03) .
- ↑ (Anglesez Dèces, P.; Schmid, S.M.; Ciegler, P.A.. (2004-9). «Evolution of the European Cenoçoic Rift System: interraction of the Alpine and Pyrenean oroguens with their foreland lithosphere» Tectonophysics 389 (1-2): 1–33. doi : . (Noiz consultatua: 2019-05-03) .
- ↑ Vergés, J. (2003). Evolución de los systemas de rampas oblicuas de los Pirineos meridionales: fallas del Segre y Pamplona. Bol. Geol. Min, 114(1), 87-101.
- ↑ Eñaut, Rico Loçano, Ibai Içaguirre Estibaritz. (2021-09-01). «Pyreneoetaco glaciarrac galçorian» Elhuyar aldizcaria (Noiz consultatua: 2021-09-10) .
- ↑ Galarraga Aiestaran, Ana. «Aragoico glaciarrac, çuritic belcera» Elhuyar sciencia (Noiz consultatua: 2019-11-11) .
- ↑ (Gaztelaniaz) «Glaciaciones y glaciares del Pirineo» Sociedad Geographica Española (Noiz consultatua: 2019-11-11) .
- ↑ (Gaztelaniaz) Torrelles, Oriol. «Los glaciares de los Pirineos tienen la muerte annunciada en pocas décadas» lugares de nieve (Noiz consultatua: 2019-11-11) .
- ↑ (Gaztelaniaz) «Así han cambiado los glaciares del Pirineo en 30 años» el Heraldo de Aragon (Noiz consultatua: 2019-11-11) .
- ↑ Galarraga Aiestaran, Ana. «Pyreneoetaco harça, arnasa estututa» elhuyar (Noiz consultatua: 2019-11-11) .
- ↑ Gonçalez de San Pedro, Asier. «Franciaco Governuac bi harz ascatuco ditu Pyreneoetan» Arguia (Noiz consultatua: 2019-11-11) .
- ↑ (Anglesez McQuenna, John. «This animal went extinct twice» weforum.org (Noiz consultatua: 2019-11-11) .
- ↑ (Gaztelaniaz) Oller Mitjanas, Ariadna. «La reaparición del lobo en los Pirineos abre el debatte sobre su protección» la Vanguardia (Noiz consultatua: 201911-11) .
- ↑ (Anglesez Tejedor-Rodrígüez, Christina; Moreno-García, Marta; Tornero, Carlos; Hoffmann, Alizé; García-Martínez de Lagrán, Íñigo; Arcusa-Magallón, Héctor; Garrido-Pena, Rafael; Royo-Güillén, José Ignacio et al .. (2021-01-06). Biehl, Peter F. ed. «Investigating Neolithhic caprine husbandry in the Central Pyrenees: Insights from a multi-proxy study at Els Trocs cave (Bisaurri, Spain)» PLOS ONE 16 (1): e0244139. doi : . ISSN 1932-6203 . PMID 33406086 . PMC PMC7787385 . (Noiz consultatua: 2021-01-17) .
- ↑ Edu Larçaguren, «Clima aldaquetaren landaregraphia» , Berria , 2014-12-10
- ↑ «CLIMA ALDAQUETA» , Berria , 2014-12-10
Bibliographia Aldatu
- Teixell,A.(2000) : Investigación y Sciencia
Campo estecac Aldatu
