Naffarroaco Gortheac
Naffarroaco Gortheac edo Hirur Statuac , Naffarroaco Resumaco eracundea cen. Gortheac Naffarroaco Anso VII.ac sorth cituen eta 1841 arte iraun çuten, urthe hartan Naffarroaco Foruac Aldatzeco legue adostu baitzen eta Naffarroaco ia eracunde guztiac desaguertu ciren. 1829an elkartu ciren azqueneco aldiz.
1979an , Naffarroaco Parlamentua autonomia aurreco hautapen eracundea sorthu cen, eta 1982an Foru Hobecunçaren Legueac bere antholacunça eta jurisdictionea aguindu cituen. Parlamentuaren bigarren icena Naffarroaco Gortheac da.
Egoitza eta eguitura Aldatu
Gortheec ez çuten egoitza fincoric, normalean Iruñean edo Oliten egui ciren baina Tafalla , Liçarra , Çangoça edo Tuteran ere eguin ciren.
Hirur Statuac icena Franciaco resumatic athorquigu. Lehendabicicoz 1319an erabili arren, XV. mendean ohicoa içanen cen. Gorthe Orocorretan, Reguearequin batera hirur Statuac edo Stamentuac ceuden, botherearen arauera:
- Stamentu militarra , nobleciarena;
- Stamentu ecclesiasticoa , Eliçari cegoquion ;
- Stamentu universitatecoa , hiribilduei cegoquien .
Gainera, Naffarroaco guiçartea baceuden gortheetan ordezcaturic ez ceuden berce stamentu batzuc:
- Nekaçari petchariec, petchac edo cergac ordaindu behar cituztenec, ez ceducaten Gortheetan egoiteco escubideric, baina bai Udaletan eta Concejuetan .
- Nekaçari coilaçoac, lurrari lothuac, hassieran morroi-lanac eguiten cituztenac eta guero rentariac.
- Azquenean, religione gutiengoac: juduac , mairuac eta berce talde baztertuac, hala nola agoteac .
Stamentu bakoitzac bere cabuz eztabaidatzen çuen eta guero berce Stamentuei bere erabaquiac açalcen cerauzteten.
Hiri Onac Aldatu
Hiri batzuec çuceneco ordezcaritza çuten Gortheetan, Hiri Onac edo Jarlekudun Hiriac deithua . XVI. mendean , Resumaco yndicoec hiribildu onen nomina fincatu çuten, Gortheetan eserceco escubidearequin eta haien lehentassun-ordenarequin, eta honaco 30 hauec içan ciren, hurrenquera honetan:
Historia Aldatu
Naffarroaco resuman regueac deitzen cerauen/cien gortheetara hirur statu nagussietaco ordezcariei (nobleac, eliça eta burguesia), resumaco araçoac tractatzeco. Eracunde hau XI. mendean hassi cen ossatzen eta XIV. mendean eguituratu cen Naffarroaco guiçarteco sectoreen ordezcari guisa. XIII. mendean, Champagneaco etchea Naffarroac koroaz jabetu ondoren ( Teodebaldo I.a , 1234), aitonen semeen eta çaldunen, hirietaco burguesen eta eliz hierarchiaren ordezcariac bildu ohi ciren reguea hil eta guero, haren cargua hartuco çuen ondocoac statu bakoitzari cegozquion foruen aldeco cina eguin ceçan.
Guero eta maiçago eguin ciren bilkura hauec eta 1329. urthean, gorthe horietara bildutaco ordezcariec berec hautatu çuten reguina ( Joana II.a , Philippe III.a Evreuxcoaren emaztea), berce reguegaiaren hautua baztertu ondoan. Reguina honec berac eman ceraucon eracunde eguitura ohiturazco gorthe hari, eta hirur statuac hassi ciren leguera parte harcen, hassieraco Gorthe Nagussiaren ordez (Naffarroaco hamabi handiqui aberatsen batzarra, justicia eracunde nagussi bihurtu cen aurrerancean Gorthe Nagussia). Handiqui aberatsec, aithoren semeec eta çaldunec ossatu çuten nobleen eta militarren statua (hogueita hamasei ordezcari hassieran). Statu berheciric gabe gueratu ciren hidalgoac edo noble chiquiac.
Naffarroaco condestablea içan cen nobleen statuco buruçaguia, XV. mendetic aurrera. Talde itchia eta indarsua ossatzen çuen Eliçaco hierarchiac, hassieran: Iruñeco aphezpicua, Iruñeco, Orreagaco eta Tuteraco calonje-buruac, Jerusalemgo San Joanen Hospitalarien priore nagussia eta Leire, Iratche, La Oliva, Irançu, Fitero, Montearagon eta Urdaçurico monasterioetaco abadeac. Hirietaco ordezcariec ossatzen çuten hirurgarren statua. Burgu eta hiri hauetaco ordezcariac ciren, hassieran: Iruñeco San Fermin, San Nicolas auçoetaco eta Naffarreria edo hiri çaharreco ordezcariac, Liçarra, Tutera, Çangoça, Erriberri, Gares, Urancia, Viana, Guardia, San Vicente de la Sonsierra, Donibane Garaci, Auritz, Elo, Irumberri, Larrasoaña, Atarrabiaco hirietaco ordezcariac. Aguilar-Arranotegui, Bernedo, Torralba, Espronceda eta Lanzco ordezcariec ere parte harcen çuten cembaitetan. Gortheetatic campo gueratzen ciren regue hiriac eta laborari ez nobleac; regue-reguinaren manupean ceuden hauec. Regueac deitzen cerauen/cien gortheetara ( Naffarroa Garaian resuma aldu cenean, regueordeac bethe çuen ascotan beharquiçun hori, Gaztelaco regueac horretaraco baimena eman ondoren) eta, bildu ondoren, Naffarroaco Forua cin eguiten çuen regueac. Forua aldatzeco edo hobetzeco, hirur statuen baimena behar çuen regueac, ez çuen asqui bi statu bere alde eduquitzea.
Naffarroaco Gortheac foruaren babesaz arduratzen ciren, legueac xedatzen cituzten (regueac berez ez ceçaqueen neholaco legueric xeda), cergac eçarcen eta foru-hausleen aurkaco neurriac harcen. Eztabaidac batera eguiten cituzten hirur statuec, baina votoa norc bere aldetic emaiten çuen. 1501. urthean sorthu cen Resumaco Deputationea, Gortheec momenturo çuten ordezcaritza guisa.
Gaztelaren mempeco gortheen jarraipena Aldatu
Gaztelaco koroac Naffarroaco resuma conquistan hartu ondoren (1512-1515), aldacunça handiac içan ciren Naffarroaco Gortheetan eta hirur statuetan. 1523tic aurrera, espainiarrec Naffarroa guehiena occupatu ondoren, Naffarroaco Henrique II.a regueac gortheac Donapaleun deithu cituen, bere controlpeco lurretan, balerauco/valio symbolico handico muguimendua eta, horretan oinharrituta, occupatu gabeco Naffarroaren statuac (gortheac) garatu ciren Pyreneoez ipharraldera. Iruñean, berriz, murriztu eguin cen eliz ordezcarien copurua, handitu eguin cen nobleen copurua eta sarrera eguin citzaion Gaztelaren aldeco militar handi ascori eta emendatu cen ordezcatutaco hirien copurua (38 guehiago XVIII. mendean). XVI. mendea arte, urthean behin bilcen ciren gortheac gutienez; 1513-1829 urtheen artean, ordea, 75 bat alditan bildu ciren gortheac, hamar-hamaborz aldiz urthean XVII. mende erdialdetic aurrera.
Erdi Aroco compositiona bere essencian mantenduz, Fernando Catholicoac eta bere ondorengoec Gortheen hirur stamentuac nabarmen birmoldatzeari ekin ceraucoten/cioten. Eliçaco stamentua murriztu eguin cen Iruñeco calonjeac eta atzerrico prelatuac desaguertu cirenean ( Calahorra , Taraçona , Baiona eta Akiceco gotzainac; eta Montearagongo abadea): controla ere estutu çuen Gaztelac horrela. Eliçaco quideen copuruaren murrizqueta hein batean orecatuta gueratu cen Naffarroaco Vicario Nagussiaren presencia handiagoarequin, Marcillaco administratzailearen ondorengo integrationearequin (1626) [1] .
Universitateen stamentua ere aldatu eguin cen cembait hiribilduren guehicunçaren ondorioz: 1513 eta 1572 artean Urrotz , Doneztebe , Etcharri Aranatz , Lesaca , Çuñiga , Valtierra , Espronceda , Atarrabia , Lacunça , Oibar eta Cascante sarth ciren. Cintruenigoc 1572an eguin çuen lehen aldiz, Argüedasec 1608an, Etchalarrec 1630ean eta Millagroc 1687an. Guztira 38 universitate Los Arcosen sarrera contatzen bada, 1753an Naffarroara itzuli ondoren. Guztiaren, lurralde ordezcapena mugatua cen, eta hala gueratu cen aguerian 1565ean, escaera eguin çutenean Iruñea, Liçarra eta Çangoçaco merindadeetaco ibar bakoitzac eserlekua içaiteco Gortheetan. Stamentu honetaraco ordezcari edo procuradoreac, oro har, conceju irequietan hautatzen cituzten, edo herri handieagoeta errejimenduac icendatzen cituzten (Çangoçan, adibidez, 1642 arte, governu-officioetan egondacoec çuten hautatzecom escubideac). Nahiz eta procuradore bat baino guehiago bidali herri bakoitzac (nehoiz sei lagun ere) hiribildu edo hiri bakoitzac voto bakarra çuen [1] .
Stamentu militar edo noblean , Gaztelaco regueec controla indartu çuten halaber. Casu honetan, partaidetza lothua cegoen berheciqui oinetche jaureguien institutioneareqin . Orube edo oinetche jaqui bati lothutaco titulu honec seguitu çuen hazten, Gaztelaco Koroari dirua ordainduz lorcen celaric titulua; horrela Espainiaco centroarequico lothura hazcorra içan çuen noblecia naffarrac [2] .
Desaguertu ciren arte (1841), tirabira handiac içan ciren Naffarroaco Gortheen eta Espainiaco regueen eta eracunde gorenen artean. XVIII. mendearen hassieran, politica centralistagoac eçarri cituen Philippe V.a regue borboitarrac eta, Catalunian, Aragoin eta Valencian ez beçala, Naffarroaco eracundeac respectatu cituen arren, saiatu cen murrizqueta batzuc eguiten. XVIII. mendean guztiz ahuldu ciren Naffarroaco Gortheac, Madrilgo koroaren eraguinaren mendean. 1794. urthetic aurrera, Naffarroaco eracundeen aurka jo çuen bethe-bethean Godoy ministro espainiarrac. 1810-1814 bitarteco urtheetan desaguertu ciren Naffarroaco Gortheac (Espainiaco constitutione liberalac balerauco/valio gabe utzi cituen 1812an). 1814. eta 1824. urtheetan berreçarri cituen Fernando VII.ac Naffarroaco Gortheac. 1841. urthean desaguertu ciren Naffarroaco Gortheac. Naffarroaco Deputationean ceuden liberalec berec bulçatu çuten neurri hau.
Referenciac Aldatu
- ↑ a b Gran Encyclopedia de Navarra | CORTES. (Noiz consultatua: 2021-10-09) .
- ↑ (Gaztelaniaz) Martinena Ruiz, Juan José. (2009). Palatios Cabo de Armería, una peculiaridad de Navarra. Cátedra de Patrimonio y Arte Navarro, Universidad de Navarra., 47-75 or. (Noiz consultatua: 2021-10-09) .
- Articulu honen eduquiaren çathi bat Lur hiztegui encyclopedico tic edo Lur encyclopedia thematico tic cherthatu cen 2011/12/26 egunean. Eguile-escubideen jabeac, Eusco Jaurlaritzac , hiztegu horiec CC-BY 3.0 licenciarequin arguitarat ditu, Open Data Euscadi webgunean .
Campo estecac Aldatu
-
Datuac:
Q1227809
-
Multimedia:
Cortes de Navarra (institución)
