Naffarroa Beherea

Naffarroa Beherea edo, maila aphalean, Baxenabarre ( francesez : Basse-Navarre ; eta gascoieraz : Baisha Navarra edo Bassa Navarra ) Euscal Herrico çazpi herrialdeetaco bat da. Administrationeari dagoquionez, Akitania Berria ( Francia ) escualdeco Pyreneo Atlanticoac departamenduco (64. departamendua ) eta Baionaco barrutico parte da. Hiriburua Donibane Garaci da, baina populatuagoa da Donapaleu .

Naffarroa Beherea
Baxenabarre
Geographia
Hiriburua	Donibane Garaci 43°10′12″N 1°13′48″W
Hiriric handiena	Donapaleu
Açalera	1.325 cm²
Administrationea
Demographia
Biztanleria	29.983 (2006)
Densitatea	22,63 bizt/cm²
Bercelaco informationea

Donibane Garaci eta Errobi gaineco çubia

Icena

Euscalçaindiac euscara baturaco bi icen onhetsi ditu: bata (Naffarro Beherea) erabilera çainduraco, eta bercea (Baxenabarre) maila aphalagoco erabileraraco.

Içan ere, herrialde honec bi icen horiec içan ditu, Naffarroa Garaitic banatu cenetic: erabilera jassoco Naffarroa Beherea icena Axularrec erabili çuen lehendabicicoz, 1643an . Eta ahozco icena, Baxenabarre , Johannes Perusquic 1664an egui guthun batean lehembicico aldiz aguertua. Hori, gascoi -icenaren aldaera liçateque.

Noizbait erabili diren baina neholaco traditioneric eta onharpenic ez duten icenen artean, Sabin Aranac bere Euzqueldun Batzoquijen statutuetan Benabarre deith çuten. Eta Behenafarroa edo Baxenafarroa icenac ere erabili içan dira XX. mendean.

Geographia

Orographia

Saconceco, iracurri: « Naffarroa Behereco mendiac »

Naffarroa Behereco hegoaldea menditsua da, Pyreneoac harcen baititu; ipharraldera eguin ahala, ordea, orographia are eta lauago eguiten da. Pyreneoetaco mendiac daude hegoaldean. Aiphagarriac dira mendebaldean, Baigorri-Orçaice escualdean: Ipharla (1.044) eta Auça (1.035); ekialderanz, Garacico escualdean: Ocabe (1.463 m), Chardeca (1.440 m) Curutcheta (1.331 m), Urculu (1.413 m) eta Erroçate (1.346 m). Ekialdean, Çuberoarequico mugaren alde bietan, Arbailaco mendigunea dago. Garacico escualdean Iratico oihana dago, Pyreneoez berçaldera hedatzen dena. Donibane Garacitic ipharralder lurraldea are eta lauago bilhacatzen da.

GR 10 Pyreneoetaco Ipharraldeco ibilbideac ceharcatzen du Naffarroa Beherea, ekialde-mendebalde, Bidarrai , Baigorri , Donibane Garaci , Ezterençubi ...

Hydrographia

Saconceco, iracurri: « Naffarroa Behereco ibaiac »

Ibai ugari ditu Naffarroa Behereac. Ibai guztiac Pyreneoetan sorthu eta Bizcaico golkora doaz, Egurguico erreca içan ecic, Irati ibaiarequi elkarcen baita. Bi ibai nagussic ceharcatzen dute herrialdea: Errobi ibaia (75 cm), Donibane Garacitic , Orçaicetic eta Baigorritic igarotzen dena, eta Biduce ibaia, Arberoa , Landibarre , Oztibarre eta Amicucetic igarotzen dena. Aturri ibaiaren adarrac dira biac. Errobi ibaiac Erroçateco mendian du ithurburua, eta Baionan eguite du bat Aturri ibaiarequin; Beherobia , Arnegui , Lauribar , Lacarra eta Aldude ibaiadarren ura jassotzen du. Biduce ibaiac (80 cm) Hoztaco mendietan du ithurburua, eta Aturri ibaiarequin elkarcen da Laphurdico Guixune herrian. Lihuri eta Arberoa dira Biduce ibaiaren adar nagussiac.

Clima eta landaredia

Clima atlanticoa du, ephela eta hecea. Landaredia clima atlantico heceari dagoquiona da. Mendialdean pagadia eta pinudiac ugari dira. Beherago, haritza eta gaztainondoa hazten dira. Lautadetan eta mendi chiquien hegaletan, berriz, lur landuac hedatzen dira; arthoa eguite da, batez ere.

Historia

Saconceco, iracurri: « Naffarroaco Resuma »

Naffarroa Beherea, 1530 . urthea arte, Naffarroa Garaiarequin bat eguina egon cen, Naffarroa bakarra ossatuz.

Historiaurrea

Izturitzeco leicearen sarrera

Naffarroa Beherean aurkitu diren guiça aztarna çaharrenac Paleolithocoac dira. Guztietan çaharrena Neanderthal-eco guiçaquiaren masaileçur bat da, Otsocelaiaco harpean aurkitua. Izturitze eta Otsocelaico harpeac Izturitze inguruan daude, eta garranci handico aztarnateguia dira, Paleolithoco aldi desberdinetaco aztarna ugari aurkitu baitira han: harri eta heçur landuac, lehen guiçaquien eta garai hartaco piztien heçurrac eta, batez ere, Madeleine aldico irudiac hormetan margotuta. Hegoaldeco mendialdeetan, orain dela 3.500-3.000 urthe inguruco tricuharriac eta harrespilac aurkitu dira. Halaber, Burdin Aroco aztarnategu garrancitsu bat dago Ocabeco gainean. Romatarrac sarth aurretic, Naffarroa Behereco biztanleac leinu edo tributan antholaturic vici ciren, eta, romatar historialarien arauera, tarbeliarrac ( tarbelli ) iceneco leinua eta vascoiac vici ciren herrialde honetan.

Romatarrac Naffarroa Beherean

Romatarrec eraiquitaco dorrearen aztarnac, Urculun

C.a. 58. urthean Julio Cesarrec Galia eta Akitania conquistat cituen. Romatarrec lehenagotic ere eçagutzen cituzten, haatic, Pyreneoez ipharraldeco Euscal Herrico herrialdeac, eta vascoien lurraldetzat hartu çuten Naffarroa Beherea, batez ere, hegoaldeco mendialdea. C.o. I. mendean, Akitaniaren barruan gueratu cen Naffarroa Beherea; hala ere, romaniçacioaren eraguina osso chiquia içan cen. Astorga-Bordele galçada egui cenean, Ibañeta içan cen Araba eta Naffarroaco hegoaldeco lautadetatic Akitaniara igarotzeco bide nagussia. Romatarren aztarnac daude Ibañetan (S ummo Pyreneo gunea), Donaçaharren ( Inmo Pyreneo ) eta Garrucen ( Carasa ). Orobat, Garacico hego-mendebaldeco mendietan, Urculuco gainean, gothorleku baten aztarnac daude. Romatar Imperioa deseguin cenean, germaniar herri barbaroac Naffarroa Behereco mendateetatic igaro ciren Iberiar peninsulara .

Naffarroa Beherea eta francoac

V. mendean , visigothoac Tolosa Occitania aldean egoquitu ciren, eta 415ean Pyreneo mendietatic barrena Iberiar peninsulara igaro ciren lehenengo taldeac. Guero, francoec Pyreneoetatic ipharraldera vici ciren visigothoac Galiatic bota/vota eta regnu bat sorthu çuten. Hala ere, francoen aguimpidea osso ahula içan cen VI. mendea arte. 602. urthean, Vasconiaco duquerria sorth çuten francoec, vascoiei eusteco, eta hurrengo borz mendeetan Pyreneoez ipharraldera eratu ciren duquerrien (Vasconiacoen eta Akitaniacoan) barnean egon cen Naffarroa Beherea. Aldi hartan, behin eta berriro igaro ciren francoen gudarosteac Naffarroa Behereco mendateetatic hegoalderanz vascoien gothorlekuei erassotzera. 778an, Orreagaco guduan vascoiec francoen gudarostea menderatu çuten. Hurrengo mendeetan, francoec sorthu cituzten Vasconiaco eta Akitaniaco contherrien barnean gueratu cen Naffarroa Beherea.

Iruñeco Resuma

Saconceco, iracurri: « Iruñeco Resuma »

824 . urthean sorthu cen Iruñeco Resuma . 832. urthean Vasconiaco duquerria , Aznar Anso buru, francoen aguintetic ascatu cen, eta haren barnean gueratu ciren Naffarroa Behereco lurraldeac. X. mendean Naffarroa Behereco lurralde batzuc — Arberoa , Baigorri , Garaci eta Orçaice — Baionaco aphezpicuteguiaren barnean ceuden, eta berce batzuc —Amicuce eta Oztibarre— Akiceco aphezpicuteguiaren barnean. X. mendean, Garcia I.a reguearen aguintaldia (926-970), Iruñeco resumaren barnean gueratu ciren Naffarroa Behereco haimbat lurralde: Arberoa, Baigorri, Garaci eta Orçaice. Garai hartan bizconderri batzuc sorthu ciren. Anso Guilen Vasconiaco duquea 1032. urthean hil cen, eta Vasconiaco duquerria utzi ceraucon Iruñeco regueari oinordetzan. Anso III.a Garcez Nagussia hil cenean (1033. urthean), Vasconiaco princerria, Naffarroa Behereco Amicuce eta Oztibarre barne, Akitaniaco duquearen escuetara igaro cen. Hala ere, Arberoa, Baigorri, Garaci eta Orçaiceco bizconderriec eta Armendaritze , Irisarri eta Iholdico lurrec Iruñeco resumaren barruan iraun çuten 1120. urthe arte.

XII. mendearen lehen erdialdean, Akitaniaco duquerria eta Iruñeco regnua Naffarroa Behereco lurraldeac escuratu nahian lehian ibili ciren. 1152an , ordea, Akitaniaco eta Vasconiaco duquesa Leonor Henrique Plantaguenetequin —1154an Anglaterraco regue bilhacatuco cenarequin— ezcondu cen, eta Naffarroa Beherea, Iphar Euscal Herrico berce herrialdeac beçala, Anglaterraren mende gueratu cen. 1169an, Anglaterraco regue Ricardo I.a egui cen Akitaniaco duque, eta haren manupean gueratu ciren Akicetic hegoalderaco bizconderri eta jaurerri guztiac.

Naffarroaco resumaren barnean

Saconceco, iracurri: « Naffarroaco resuma »

Beiratea Donibane Garacin

1178-1189. urtheen bitartean, Garaci , Baigorri , Arberoa eta Orçaiceco lurraldeac Naffarroaco resumaren barnean gueratu ciren. Anso Jaquitunac Donibane Garacico gaztelua eguinaraci çuen, eta gaztelu hartatic governatu çuten handic aurrera regue naffarrec Naffarroa Beherea. 1196an , Naffarroac resuma barnean sarthu ciren Amicuce eta Oztibarreco lurraldeac. Hala, Naffarroaco resuma ipharraldetic Aturri ibairaino iritsi cen garai hartan, eta escualde horietan nagussitu cen Agaramonteco jauna. 1200. urthetic aurrera, berebicico garrancia içan çuen Aturrico ibai-bocalearen aurreco escualde horrec ( Bidaxune hiriburu), Naffarroaco resuma itsassoraco bideric gabe gueratu baitzen Guipuzcoa galdu ondoren.

Naffarroa Beheretic barrena igarotzen cen Donejacue bidea eta Içura garranci handico hiria cen; hori dela eta, XII-XIII. mendeetan, Hospitale eta priore-etche ugari sorthu cen Naffarroa Beherean. 1249an Naffarroac regueac eta Akitaniaco duque anglesac hitzarturico accordioaren arauera, Naffarroa Behereco mugac cehaztu ciren: Ainhoa eta Ahurti Laphurdire barruan gueratu ciren, eta egungo Naffarroa Beherea eratu cen. XIV. mendetic aurrera, çazpi escualde nagussi berheizten ciren Naffarroa Beherean: Garaci, Baigorri, Orçaice, Oztibarre, Arberoa, Amicuce eta Irisarri-Iholdi-Armendaritze.

XIII. mendetic aurrera, haimbat hiri sorthu cituzten regue naffarrec: Ainhice-Monjolose , Larçabale , Burgüe-Erreiti , Garrüce , Donapaleu eta Bastida . Hiri haietan, merkatariac eta artisauac ciren nagussi; campoco gendea ekarri çuten regueec bertara, gascoiac, bearnotarrac eta bigorratarrac, batez ere, eta foru berheciz hornitu cituzten hiriac. Hirietatic campo, ahaide nagussiac ( Agramont , Lücuce, Etchauz, Belçunce , Larrea, Garro eta Latsaga) ciren nagussi, eta haien mende ceuden petchero edo jopuac , lurrari uztarturic vici ciren laborariac. Aldi berean, naffar regueec basoac bota/vota eta lur berriac eta nekaçari-herri chiquiac sorthu cituzten. Hala sorthuac dira, berceac berce, Jatsu , Ostancoa , Suhuscune , Amendüce eta Bithiriña .

Guiçartea eta institutioneac Erdi Aroan

Naffarroa Beherea haimbat lurralde elkarcean sorthu cen. Guiçarte-eguitura feudala cen nagussi. Aitonen semeac edo goi-mailaco nobleac jaureguietan vici ciren reguearen cerbitzuan, administrationean, justician edota gudarosteen buru. Regue Gortheac baicic ez citzaqueen ephaitu, eta laborari petcheroac beren mende cituzten. Ez çuten votoric gorthe nagussietan eta herri-bilçarretan, baina haien artecoac ciren escuarqui ephaileac eta jaunac.

Cappareac behe-mailaco aitonen semeac edo jaunac ciren. Parte harcen çuten gorthe nagussietan eta herri-bilçarretan. Laborari libreac, aitonen semeac ez baciren ere, lurjabe eta etchejabeac ciren; reguea berce jaunic ez çuten, eta ez çuten petcharic ordaincen. Votoraco escubidea çuten gorthe nagussietan eta herri-bilçarretan.

Fibater eta votoy deitzen citzaien regueari, aitonen semeei eta baita laborari libreei ere, petcha, cergac edo rentac ordaindu behar cerauzteten laborari maizterrei. Herri-bilçarretan parte harceco escubidea çuten. Collaço deitzen citzaien aitonen semeen lurretan eguinico lanez vici ciren laborariei; petcha edo cerga ordaincen çuten, eta, horregatic, petchero deitzen citzaien. Lurrari atchiquirico classeez gainera, merkatariac eta artisauac ceuden, regueac sorthutaco hirietan vici cirenac. Jathorriz gascoiac ciren merkatari asco, eta Naffarroaco regueec francoen foruac eman cerauzteten XIII. mendean .

Bercetic, eraguin handia çuen Naffarroa Behereco aphezgoac . Aphecec ecin çuten parte hartu gorthe nagussietan eta herri-bilçarretan. Institutioneei dagoquienez, Donibane Garacico capitain gazteluçaina cen Naffarroaco reguearen ordezcari nagussia, eta Naffarroa Beherea guztira çabalcen cen haren aguimpidea. Haren escu ceuden administrationea, gazteluac, hiriac eta institutione militar guztiac. Reguearen ordezcariac ciren, halaber, lurralde bakoitzeco alcate edo ephaile nagussiac. Lurralde bakoitzac ceducan bere justicia-gorthea. Haran edo lurralde bakoitzac bere bilçar nagussiac cituen, eta bertara bilcen ciren guiçarte-maila guztietaco ordezcariac, behe-mailaco maizterrac eta petcheroac içan ecic. Herri-bilçarretan cappareac, laborari libreac eta maizterrac bilcen ciren, eta bertan auqueratzen cituzten beren ordezcariac, herri-conseilariac edo cinegotziac.

Ahaide nagussiac eta Naffarroaren conquista

Saconceco, iracurri: « Naffarroaco Guerra Civila » eta « Naffarroaren conquista »

XIV. mendetic aurrera, Ahaide nagussien arteco gathazcac areagotu eguin ciren. Naffarroa Beherean sorthu ciren guero Naffarroaco regnu ossora hedatu ciren agaramontarrac (Agaramont, Saltu eta Garroco etcheac) eta beaumontarrac (Lücüce, Latsaga eta Belçunceco etcheac). 1334-1340. urtheetan, borroca latzac içan ciren bi alderdien artean, eta Donibane Garacico gazteluco capitainac ecin menderatu içan cituen, Naffarroaco regueac armada bat bidali baceraucon ere Iruñetic. Carlos II.ac (1349-1387) ahaleguinac eguin cituen bi Ahaide Nagussi haien artean baquea jarceco, baina ez çuen lorthu. Carlos III.ac (1387-1425) ere ez çuen lorthu baquea jarcea. 1438an, Blanca I.a Naffarroac reguina celaric, vici-vici cegoen bi aldeen arteco gathazca; garai hartan, Carlos VII.a Franciacoa Naffarro Behereco ipharraldeco lurraldeez ( Tartas , Akice , Landac ) jabetu cen. 1449-1453 urtheetan, Çuberoa eta Laphurdi hartu cituen Franciaco regueac; hala, Franciaco koroac guero eta eraguin handiagoa içan çuen Naffarroaco politican. Bien bitartean, Blanca I.a Naffarroac reguina hil cen 1447an, eta haren senhar Joan II.a , Aragoico regue cena, jabetu cen koroaz, Vianaco princearen , Carlosen , caltetan.

Agaramontarren eta beaumontarren arteco gathazca guerra civil bilhacatu cen 1452an; agaramontarrec Joan II.aren alde eguin çuten, eta beaumontarrec, aldiz, Vianaco Princearen alde. 1461. urthean, Vianaco princea hil cen, baina bi alderdien arteco gathazcac ez ciren horregatic amaitu. 1479an, Leonor egui çuten reguina, haren senhar Gaston IV.a Foixcoarequin batera, eta Naffarroaco eta Bearnoco koroa beraren mende gueratu ciren. Handic hilabethe batzuetara hil ciren regue-reguinac, eta Pauen vici içan cen Naffarroaco hurrengo reguea, Francisco Febo (1479-1483). 1483an, Albreteco etche gascoiac erreinatu çuen Naffarroan. Hirietan ermandadeac antholatu ciren urthe haietan Naffarroa Beherean, Ahaide Nagussiei aurre eguin eta haien arteco liscarrequin bucatzeco.

1512co irailean, gaztelauac Naffarroan sarthu ciren, Fadrique Álvarez de Toledo Albaco duquea buru, eta beaumontarren lagunçaz; Naffarroaco gortheac Pauera jo behar içan çuen. Naffarroa Garaian ez beçala, agaramontarrec eta lücüztarrec bat eguin çuten gaztelauac Naffarroa Beheretic bidalceco. 1516an, naffarrec, Franciaco reguearen lagunçarequin, Amicuce, Oztibarre eta Donibane Garaci escuratu çuten berriro, baina Donibane-Garacico hiria gaztelauen mende erori cen ostera. 1521eco maiatzean Pauen cegoen Naffarroaco regueac, eta Franciaco regueac eratu çuen gudaroste bat sarthu cen Naffarroan. Naffarroa Beherea araçoric gabe hartu ondoren, Iruñera jo çuen gudarosteac, baina gaztelauec Noain inguruan menderatu çuten .

1523. urthean Henrique II.a Albretecoa Naffarroac regueac Naffarroaco Statuac bildu cituen Donapaleun, eta 1524an sorthu çuen Naffarroaco Justicia Aucitegui Gorena, ordura arteco Justicia Gorthe Nagussiaren ordez. Paviaco guduan preso hartu çuten Naffarroaco reguea (1525), Francisco I.a Franciacoarequin batera, eta ez cen Naffarroara itzuli 1527a arte. Haren anaia Carlos Albretecoac hartu çuen aguintea, Naffarroa Behereco eta Bearnoco buruçagui nagussi cen aldetic. Albreteco etcheac berriro eguituratu çuen Naffarroaco regnua, eta Donapaleu içan cen hiriburua. 1530. urthean, Carlos V.a emperadoreac Naffarro Beherea abandonatu çuen, Pyreneoez ipharralderaco lurraldeac çaincea çaila cela eta.

Naffarroa Beherea 1530-1789 urtheetan

Henrique III.a Naffarroacoa eta IV.a Franciacoa

1553an , Henrique II.a Albretecoa hil cen, eta, Naffarroaco koroaz gainera, Bearno , Bigorra , Albret , Foix eta Armagnac -eco lurrac utzi cituen oinordetzan. Henrique II.aren ondoren, haren alaba Joana III.a egui cen reguina. Religioneen arteco gathazcac ciren Europan, eta Joana III.a calbinismora aldatu cen 1560an. 1562an hassi cen religione-guerra Francian . Joana Albretecoac Eliça catholicoaren aurkaco neurriac hartu cituen, eta Naffarroa Behereco bi alderdi nagussien arteco gathazca phiztu cen berriro, agaramontarrac reformaren alde baitzeuden eta lücüztarrac aurka. 1567tic 1572ra artean iraun çuen guerrac. 1572 . urthean, reguinac Eliça catholicoari kendutaco ondassunac berriro itzuli cerauzquion, eta urthe hartan bertan hil cen.

1572an Henrique III.a , Joana III.aren semea, eguin çuten regue. Higanota cen, ama beçala, eta christauen escubideac babestu cituen. 1577an , Henriqu III.a, Franciaco reguegai baitzen, Parisa joan cen. Haren arreba Catalina guerat cen regueorde. 1589an egui çuten Naffarroaco Henrique III.a Franciaco regue (Henrique IV.a icenez); Naffarroaco eta Franciaco regue tituluac escuratu cituen hala. 1593an , catholic eguin cen. Henrique III.aren garaian guztiz areagotu cen Iphar Euscal Herrian sorguin eta fedegabeen aurkaco repressionea.

1610ean, Henrique III.a hil çuten, eta haren semea, Luis XIII.a Franciacoa eta Luis II.a Naffarroacoa, eguin cen regue. 1611. urthean, Naffarroaco regnuco foru berria sarthu cen indarrean, Fors et costumas deu Royaume de Navarra deça-pors icemburupean (1644an imprimatua). 1620an Franciaco koroac beretzat hartu çuen Naffarroaco regnua, eta, handic aurrera, Franciaco reguea içan cen Naffarroaco reguea; foruec eta berezco institutioneec lehenean iraun çuten, hala ere. Urthe hartan bertan, Naffarroaco Cancellergoa Donapaleutic Paueco hirira eraman çuten, Bearnoco Conseilu Nagussiarequin bateratu eta guero. Naffarren protestac cirela eta, bethiraco atzeratu cen erabaquia dembora aphur batean, baina erabat sendotu çuten 1624an Pauen Naffarroaco Parlamentua edo Justicia Aucitegui Gorena, eta francesa hartu çuten hizcunça official bakar guisa, occitaniera bazter utziric.

1659an Pyreneoetaco Baquea itunaren bidez Naffarroa Garaia eta Naffarroa Beherearen arteco muga fincatu cen, Luis XIV Franciaco eta Naffarroaco regueac Pyreneoez hegoaldera ceuden Naffarroa Garaico lurraldeen soveranotassunari uko eguin gabe . 1748an, regue-decretuz bethico galdu ciren Naffarroaco Statuec artean gordetzen cituzten legueguinça-escumen garrancitsuac, Paueco governu-functionarioequin gathazca phiztu eta 1743an horiec kendu ondoren.

Franciaco Iraulça

Tableau de la Constitution du Royaume de Navarre... , Étienne Polverel Naffarroac syndicoac Parisen defendatua (1789)

XVIII. mendean guztiz pobretu cen Naffarroa Beherea, eta merkataritza-hiriec gaimbehera eguin çuten. ^{[referencia bhar]} 1785ean Franciaco eta Espainiaco regueec Eliçondon signat çuten hitzarmenaren arauera, çathituric gueratu ciren Pyreneo aldeco naffar lurralde batzuc: Ondarrola , Garacico Arnegui - Luçaide ; Aldude - Quintoa , Baztan - Baigorri eta Irati , berceac berce.

1788an , Luis XVI.ac indarric gabe utzi çuen Naffarroaco Parlamentua; 1789co ekainaren 15ean bildu ciren azquenecoz Naffarroaco statuac Donapaleun . Bertan regueari çucendutaco batzorde bat ("una deputation vers le roy") hautatu çuten, bi helburu cituena: reguearen cina hartu eta regueari Naffarroaren cina eguin eta bidegabequerien bilduma aurkeztea. Bidegabequerien artean Naffarroan jaraunspen "cognaticia" abolitzea eta "agnaticia" berreçarcea cegoen. Ordezcariac Étienne-Joseph de Pavée de Villevieille , Baionaco aphezpicua, Bertrand Dominique Joachim de Logras , Olhonceco marquesa, Arnaud de Vivié , Garrüceco jaunchoa, eta Jean-Baptiste Franchistegui , Donibane Garacico notarioa, içan ciren, aholcularia Étienne Polverel leguelari içanda. Naffarroaco Statuetaco ordezcariac Parisa joan cirelaric, Franciaco Bilçar Constitutioneguilea eratua cen jada (1789co ekainaren 17a); hirur aste gueroago, Paris reguearen aurka matchinatu cen.

1789co abuztuaren 4an , hirurgarre statuco ordezcariec Franciaco Koroaren peco guiçarte-maila guztietaraco eta lurralde guztietaraco legueac eguin cituen. 1789co urriaren 12tic aurrera, Luis XVI.ac "francesen regue" titulua hartu çuen, ordu arteco Franciacoa eta Naffarroacoaren ordez. 1789co abenduaren 30ean onhartu çuten ordezcari naffarrec Franciaco ordenamendu berria, ^{[referencia bhar]} eta 1790eco abenduan gueratu cen Naffarroa Beherea Basses Pyrénées ( Pyreneo Behereac ) iceneco departamenduaren barnean, Laphurdi eta Çuberoa euscal herrialdeequin eta Bearnorequin batera. Aphecec eta aitonen semeec, ordea, ez cituzten legue berriac onhartu, eta iraulçaren contra jocatu çuten, foruen alde eguinda.

Conventione Guerran (1793-1794), 1.800 baxenabartarrec hartu çuten parte Chasseurs Basques ( euscal ehiztariac ) iceneco gudarostean. Napoleonen garaian (1799-1815), egoera politicoa ez cen aldatu funsean, baina guerra-guiroac (1813-1814) ez çuen onic ekarri Iphar Euscal Herrira . 1815ean , berriro eçarri cen Franciaco reguetza, baina Naffarroaco resuma ez cen berriz eratu. Aitzitic, 1827an Franciaco statuac beretzat hartu cituen herri-lurrac eta mendialdeac, eta, harrezquero, Naffarroa Behereac ez çuen escu içan Franciaco politican, republicaren berce herrialdeequin parecatuta gueratu baitzen.

Aro garaiquidea

XIX. eta XX. mendeetan, aphezgoaren eta escuinaren alde vozcatu du escuarqui Naffarroa Behereac. 1848an, herri lur eta oihanen aucia bideratu çuten berriro baxenabartarrec, eta kendu cerauzteten lurren alde matchinatu ciren Armendaritzen , Oztibarren eta Amicucen . Haren ondorioz, herri-lurren borcena itzuli cerauzteten. 1856an , berce itun bat signatu cen Baionan Aldudeco lurrei buruz. XIX. mendearen bucaeran, escuineco politicari argui bat içan cen Naffarroa Beherean: Louis Etcheberri , Donaçaharreco deputatua, Escualduna astecaria sorthu çuena 1887an . Hala, Franciaco republicari men eguinic bethiere, religione catholicoaren eta, neurri aphalago batean, euscararen sostengua aldarricatzen çuten escuin politicariac nagussitu ciren Naffarroa Beherean, Eliçaren eta statuaren arteco berheizqueta aldarricatzen çuten ezquertiarrei aurre eguinez.

Garai hartan, Naffarroa Beherea guztiz beharsu baitzen, biztanleec campora jo çuten vicibidearen bilha, Ameriquetara eta Franciaco hiri handietara, batez ere. Joera horrec XX. mendea arte iraun du. 1914an, Lehen Mundu Guerratic aurrera, frances nationalismoa indartu cen Iphar Euscal Herri ossoan, eta guerra haren ondoren gorphuztu cen Jean Ibarnegarai escuineco politicari naffarraren irudia: religione-integrismoa, euscalçaletassun poxi bat eta muthurreraino eraman çuen joera fascista. Ibarnegaraic alemaniar nacien aldeco aguertu jarrera baitzuen, galdu eguin çuen ceducan indarra. Bigarren Mundu Guerraren ondoren, emigrationeac ez çuen ethenic içan Naffarroa Beherean. 1960. urthetic aurrera hassi cen çabalcen Naffarroa Beherean egungo aberçaletassuna, urtheac joan ahala errotuz joan dena. Economia- eta, horrembercez, demographia-araço larriac ditu gaur egun ere Naffarroa Behereac; hala ere, azquen urtheotan muguimendu aberçaleac eguinico ahaleguinei esquer, joera ezcor hori motheldu eguin dela erran daiteque.

Economia

Nekaçaritza eta abelçainça içan dira historian Naffarroa Behereco economia-jarduera nagussiac ( 1999an languilee  % 34,4). Dena dela, 2001eco datuen arauera, joera hori cerchobait aldatzen ari da: languileen % 26,3 nekaçaritzan dihardu, % 21,4 industrian eta % 52,3 cerbitzuen sectorean . Aiphagarria da, halaber, Naffarroa Beherea dela lan-merkatuan emacume gutien dituen herrialdea (% 38,8). Behorlegui da lehen sectoreac pisu guehien duen udalerria, eta arthoa eguite da, batez ere. Herrialdean, sor-marca proprioa duen ardoa ekoizten da: Iruleguico arnoa . Donibane Garaci , Donapaleu eta Arberatze-Cilhecoa dira merkataritza- eta administratione-hiri nagussiac. Tourismoa garranci handicoa da mendialdean, Iratico oihanaren inguruan, batez ere.

Demographia

Çuberoaren ondoren, Naffarroa Beherea da biztanle gutien dituen Euscal Herrico herrialdea. Bai Naffarroa Beherean, bai Çuberoan, duela mende bat baino gende gutiago vici da gaur egun, eta, gainera, 1900. urthean baino biztanle guehiago vici dira herri osso chiquietan. Hori ez da, ordea, herrialde barruan gendea herrixca chiquienetara joan delaco guerthatu, biztanleriaren beheracada orocorraren ondorioz udalerri guehienen neurria chiquitu delaco baicic. XX. mendean ethengabe urrituz joan cen Naffarroa Behereco biztanleria. Biztanle ascoc Laphurdico itsaserceco hirietara jo çuten, eta berce haimbat berce herri batzuetara joan dira vicibide bilha; hala, anhitz dira Ameriquetara arçain joanac.

Nortassunari dagoquionez, Baxenabarreco herritarretatic % 63c euscal herritarçat dute beren burua; berce % 9c ere bai, neurri batean; eta % 24c ez dute euscal herritarçat harcen beren burua.

Banaqueta administrativoa

Naffarroa Behereco udalerriac eta escualdeac:
       Agramont        Amicuce        Arberoa        Baigorri-Orçaice        Garaci        Oztibarre

Escualde historicoac

Naffarroa Beherea sei escualde historicotan banatzen da:

• Agramont ( Bidaxune )
• Amicuce
• Arberoa
• Baigorri-Orçaice (batzuetan, bitan banatzen da escualdea, bi lurraldez ossaturic baitago)
• Garaci
• Oztibarre

Cantonamenduac (2014 arte)

Administrationearen aldetic, Naffarroa Beherea 7 cantonamendutan banatuta cegoen 2014co urtharril arte, haietaco hirutan Laphurdico udalerriac ere barne hartuta, eta berce batean (Donapaleucoan) Çuberoaco udalerriac ere barne hartuta. Cantonamendu hauec ceuden Naffarroa Beherean, ossoric, edo çathi batean: Bastida (3 udalerri), Bidaxune (6 udalerri), Hazparne (3 udalerri), Iholdi (14 udalerri), Baigorri (11 udalerri), Donibane-Garaci (19 udalerri) eta Donapaleu (20 udalerri).

Udalerriac

Saconceco, iracurri: « Naffarroa Behereco escualdeen cerrenda » eta « Naffarroa Behereco udalerrien cerrenda »

Udalerri nagussiac hauec dira:

1. Donapaleu (1.856 biztanle 2011n ).
2. Baigorri (1.585 biztanle).
3. Donibane Garaci (1.490 biztanle).
4. Bidaxune (1.289 biztanle).
5. Donaçaharre (862 biztanle).

Cultura

Hizcunça

Euscara da Naffarroa Behereco berezco hizcunça, eta francesa oss hedaturic dago. Bi euscalqui nagussi berheizten dira: ekialdeco behe-naffarrera, Naffarroa Garaico Otsagui , Çaraitzu , Aezcoa eta Luçaide aldean ere minçatzen dena, eta mendebaldeco behe-naffarrera, Laphurdico Cambo , Lecorne , Maquea eta Ezpeleta inguruetan ere hitz eguiten dena.

Euscararen erabilera ( behe-naffarrera ) osso çabaldua dago: herrialdeco 28.000 biztanleetatic, 17.000 (% 61) dira euscaraz minçatzeco gai. Euscararen erabileraz den beçaimbatean, Ipharraldeco bigarren herrialdea da, % 64 euscaldun dituen Çuberoaren atzetic. Dena den, Iphar Euscal Herrico gaineraco herrialdeen ancera, çaharrenac dira euscaldunenac eta gazteac, berriz, erdaldunenac; hau da, Hego Euscal Herrian guerthatzn denaren guztiz alderanciz, eta euscal hiztunac, ondorioz, guero eta gutiago dira.

Azquenic, Bastidan , euscararequi batera, gascoia içan da bertaco hizcunça.

Litteratura

• Naffarroa Behereco idazleac

Musica

Articulu nagussia: « Naffarroa Behereco musicariac »

Manex Pagola , Erramun Marticorena , Beñat Axiari , Amaia Riouspeyrous , Thierry Biscary eta Anne Etchegoien dira baxenabartar abeslarien cerrenda lucean acaso icen-abicenic eçagunenac.

Versolaritza

• Naffarroa Behereco versolariac

Ancerquia

• Naffarroa Behereco ancerquiguileac

Jaiac eta ospaquiçunac

• Aphirilaren azque igandean: Naffarroaren Eguna , Baigorrin , Naffarroa Garaiaren eta Beherearen arteco batassun culturala aldarricatzeco.

Hedabideac

• Eguncariac : Sud Ouest Pays Basque
• Astecariac : La Semaine du Pays Basque , Herria
• Irratiac : Iruleguico irratia .
• Televista : Canaldude .

Campo estecac

Euscarazco Wikipedian bada athari bat, gai hau duena: Naffarroa

• (Francesez Baxe Naffarroa webgunea
• Donapaleu-Behe Naffarroaco Tourismo Bulegoa
• Iruleguico Irratia
• Gure Irratia

• Datuac: Q638503
• Multimedia: Lower Navarre