Los Arcos

Los Arcos ; Urancia
	Naffarroa Garaia , Euscal Herria
; Bandera	; Armarria
Cocapena
Herrialdea	Euscal Herria
Lurraldea	Naffarroa Garaia
Merindadea	Liçarra
Administrationea
Statua	Espainia
Erkidegoa	Naffarroa
Icen officiala	Los Arcos
Alcatea	Jerónimo Gómez Ortigosa ( UPN )
Posta codea	31280
INE codea	31029
Herritarra	losarcostar
Geographia
Coordenatuac	42°34′00″N 2°10′59″W / 42.566666666667°N 2.1830555555556°W
Açalera	57,67 cm²
Garaiera	438 metro
Distancia	59 cm ( Iruñetic )
Demographia
Biztanleria	1.139 (2022: 7)
Densitatea	19,86 biztanle/cm²
Çaharcea	% 31,64
Ugalcortassuna	‰ 45,23
Economia
Jarduera	% 66,9 (2011)
Desberdintassuna	% 0 (2011)
Langabecia	% 11,34 (2013)
Euscara
Euscaldunac	% 2,80 (2018: %0,18)
Datu guehigarriac
Sorrera	XI. mendea
Webgunea	http://www.losarcos.es

Los Arcos ^[1] ( [los aɾcos] gaztelaniaz eta officialqui; Urancia [uɾans ia] euscaraz baina ez officialqui) Naffarroaco hego-mendebaldean dagoen udalerria da. Udalerriac 1.167 biztanle cituen 2014. urthean.

Icena Aldatu

XX. mendean Los Arcos hiribildua euscaraz icendatzeco Urancia erabili içan da, Euscalçaindiaren Euscal Herrico udalen icendeguian 1979an hala aguertu baitzen, baina oinharri nahicoric gabean çucendu eguin çuen academiac guero, eta Los Arcos eman çuen arauzco icençat. ^[1] Urancia icena oinharritzen da erdiaroco haimbat testigançatan, ceinetan " urancia ke dicitur arcus " beçalaco aiphuac aurkitu içan diren ^[4] . Jimeno Jurioc Liçarraco Foruan jassotze den Arcueta (Arqueta) icena jo çuen herri honetaco icen euscaldunçat ^[5]

Inguruco herriequin ossatzen duen mulçoari, Los Arcosco Borciriac erraitn çaie. ^[6] Armañanças , El Busto , Sansol eta Torres del Rio dira Los Arcosequin batera borz hiri horiec.

Geographia Aldatu

Ingurune naturala eta clima Aldatu

Cocapena Aldatu

Los Arcos Liçarraco merindadearen hego-mendebaldean dago, Logroño eta Iruñeatic erdibidean, eta A-21 autobideac ceharcatuta. Los Arcosen ez dago altuera handico mendiric, eta erliebea 500-600 metro arteco muinoec cehazten dute. Horrela, udalerrico guneric garaienac, Valdelaguardia (585m), Lomba (562m), El Carcal (500m) eta Peñas Blancas (540m) dira.

Clima Aldatu

Los Arcosco clima mediterraneo-continentala da. Precipitationeac nahico urriac dira (448-600mm inguru) eta 60-80 egunetan jausten dira. Udac ephela eta lehorrac dira eta neguac hotzac eta ez osso euritsuac. Urtheco batez berceco temperatura 10 °C eta 13 °C artecoa da. Içozteac nahico ohicoac içaiten dira neguan , udazquenaren amaieran eta udaberriaren hassiera , statistiquen arauera içozteac normalean, açaroaren 22tic aphirilaren 2ra içaite dira ohicoen. San Gregorioco mendicerraren eraguina nabarmena da herrico climarengan, eta horrela neguac gogorreguia içaiten dira, batez ere, içoztei dagoquienean. Uda garian temperaturac 34 °C eta 40 °C artecoac dira eta neguan thermometroa -3 °C eta -7 °C ingurura jaitsi daitezque.

Landaredia Aldatu

Jathorrizco landaredia erabat aldatu da guiçaquiaren eraguina dela eta, eta lehen arteac eta mota desberdineco çuhaixcac ceuden thoquian, nekaçaritzaraco lurrac daude gaur egun.

Statione meteorologicoa Aldatu

Herrigunearen campoaldean, itsassoaren mailatic 172 metrora, Espainiaco Nekaçaritza ministerioaren statione meteorologicoa dago. ^[7]

Graphico hau ecin da une honetan ikussi, software araço bat dela eta. Lanean ari gara ahalic eta lasterren graphicoac berriro eracutsi ahal içaiteco.

Auqueratu beheco çathian urthe-tarte bat, urthe horiec goian xehetassun handiagoz ikusteco.

Ikussi edo aldatu datu gordinac .

Udalerri mugaquideac Aldatu

Herriac, Sorlada , Mues eta Etaiorequin eguite du muga ipharraldean, Villamayor de Monjardin , Barbarin eta Sesmarequin ekialdean, Eliçagorria eta Mendabiarequin hegoaldean, eta Desoio , Sansol eta El Bustorequin mendebaldean.

Historia Aldatu

Urancia jarcen duen zonaldea, Los Arcosco Borciriac, Gaztela bihurtu cen 1463an.

Historiaurrea eta Erdi Aroa Aldatu

Los Arcosco udalerriaren muguetan, historiaurreco haimbat cocaleku aurkitu dira, La Athalaya, El Castillar eta San Lorençocoac, Burdin Aroan cehar garaturicoac. Ancinaco gaztelua dagoen gunea romatarren garaian populatu cen eta herria Curnonium iceneco mugabarru militarreco herria içan cen. Regue bideen gurutze-bidea, herriac Gaztela eta Naffarroaco resumaren rteco merkataritzari esquer aberastu cen. Erdi Aroan cehar Los Arcos honaco herriec ossatzen çuten Armañanças , El Busto , Sansol , Torres del Rio eta gaur egun herri hustua den Melgar.

X. mendean musulmanec conquistaturicoa, Anso I.a Garcesec herria birconquistatzea lorthu çuen XI. mendean , Valdejunquera iceneco borrocan . XII. mendean Naffarroaco Anso VI.a Jaquituna regueac berezco forua eman ceraucon Los Arcosi, asteroco merkatua antholatzeco escubidea emanez. Erdi Aroan cehar, merkataritzari esquer, herriac garapen handia içan çuen. Garai hartacoa da Andre Mariaren parochia çaharraren eguitura romanico-berantiarra eta Donejacue bideco erromesen bidea errazteco eraiquitaco hospitalea. Herrian, juduac eta francoac vici içan ciren XV. mendea arte. Opharotassun horren adiarazle, herrico haimbat eraiquin eta batez ere 1423an Los Arcosec Naffarroaco gortheetan lorthuric jarlekua dira.

Gaztelatic guertu egoiteagatic, herriac resuma honetaco exercitoen erassoaldiac jassan cituen maiz. 1274an Alfonso X.a Jaquitunaren exercitoac herria invaditu çuen, eta ondorengo mendean Johannes II.a regueac

15. mendeco Naffarroaco Guerra Civilaren contextuan, 1463an Los Arcos Gaztelaco Resumari guehit citzaion Franciaco Luis XI.a reguearen sentenciaren bitartez. Herriac erabaquia onhartu çuen, aurretic cituen privilegio eta foruac mantencearen truque. Los Arcosequin batera, Armañanças , El Busto , Sansol eta Torres del Rioco udalerriac sarthu ciren Gaztelaco resuman ^[8] . Los Arcosco Borciriac erraitn çaie hauei.

XVI. mendetic XX. mendera Aldatu

Felipe II.a regueac, foruac berretsi ( 1572 ) eta herria visitatu çuen 1592an . Ondorengo Espainiaco regueec berdina eguin çuten 1697 eta 1702an . XVII. mendetic XVIII. mendera bitartean Andre Mariaren plaça eta Frutaren plaça eraiqui ciren.

1521 . urthean Albretco Enrique II.a reguea Naffarroa berconquistatze saiatzean Los Arcos arpilatua içan cen. Regueac, herriaren Gaztelarequico eracutsitaco cinçotassuna esquerceco, asteazquenero merkatua ospatzeco escubidea eman ceraucon. Mende hauetan, herriac berriro ere opharotassun garaia vici içan çuen, eta stylo barrococo haimbat eraiquin, jauregui, eta nobleen etche eraiqui ciren.

XVIII. mendearen amaieran, cehazqui 1753 . urthean, Los Arcos Naffarroaco herri bihurtu cen berriro ere, Borciriac mulçoan içaitez ^[8] . Merkatua ospatzeco escubidea eta aurretic cituen bercelaco escubideac mantendu citzaizten, horietatic garrancitsuena, Gaztelara garia exportatzeco privilegioa. Naffarroaco gortheeta ceducan thoquia berrescuratu çuen, baina Universitateen ordeneco bederatzigarren thoquia egoquitu citzaion. XIX. mendearen bigarren erdian, biztanleria mantendu edo mothelqui haciz joan cen.

XX. mendetic aurrera Aldatu

XX. mendearen lehen erdian, urun, candela eta chocolate lanteguiac eraiqui ciren. Goardia Civilaren coartela, hirur escola, franciscotarren commentua, eta pauldarren commentua ceuden herrian. Los Arcosen, Naffarroaco babes officialeco lehen etchevicitzac eraiqui ciren 1950eco hamarcadaren amaieran. "Etche merke" delacoac solairu bakarreco 48 etchevicitza ciren, eta erosqueta contractua 1954co irailaren 23an signat çuten, urthebethe beranduago eraicunça obrac hassiz. Etcheen eraicunçan hildaco bat egon cen, 22 urtheco Jose Luis Alba Cirauqui. 82 metro carratuco etche hauec alchatzen lagundu çuten languileec 35 eta 30 peceta irabazten cituzten eguneco, iguelseroec 35 eta beharguinec 30.

Etcheac egoquitu citzaizten familiec, 13.645 peceta eman behar içan cituzten sarrera guisa, eta berce 100 peceta hil cen languilearen familiari. Ondoren, 167,50 peceta ordaindu behar içan çuten hilero, guztira etcheec balerauco/valio çuten 56.022,50 pecetac ordaindu arte.

Abiadura circuitua Aldatu

Saconceco, iracurri: « Naffarroaco circuitua »

2007an , empresa privatu batec Naffarroaco Governuaren lagunçarequin, abiadura circuitua eraiquitzeco lanac hassi cituen. Los Arcosen auqueraquetaren raçoina, Iruñea eta Logroño artean herriac duen cocagunea içan cen. Circuitua 2010eco ekainaren 19an çabaldu çuten.

Economia Aldatu

Biztanleria nekaçaritzatic vici içan da historicoqui eta baita gaur egun ere.

% 35 nekaçaritza edo lehen sectorea
% 40 industria edo bigarren sectorea
% 25 merkataritza eta cerbitzuac edo hirurgarren sectorea

Nekaçaritzaco laboreric garrancitsuenac, mahastiac eta olivondoac dira. Garia, garagarra eta mahatsa, lehor cein lur ureztagarrietan landatzen da. Lur ureztagarriac laborança lurren % 12 dira, eta mahastiec 1891ean filoxeraren aguerpenare aurretic 182 hectarea harcen cituzten. Ondoren, açalera gutituz joan cen, eta gaur egun ia erabat desaguertu dira.

Elkartei dagoquionez, 1921eco aphirilaren 20an , Naffarroaco necaçal aurrezqui kutchac sustaturico coperatiba sorthu cen, 1948co urtharrilaren 6an San Jose upategui coperatiba, eta 1951eco aphirilaren 15ean herrico nekaçari talde batec berce coperatiba bat sorthu çuen.

Industria Aldatu

Naffarroaco governuac industrialdeac sustatzeco sorthutaco Nasuinsa elkartearen ekimenez, Liçarraldea industrialdea ( Polígono Industrial Tierra Stellla gaztelaniaz ) eraiqui cen XX. mendearen hassiera . Nasuinsa elkartea 1990eco hamarcadan sorth cenetic eraiquitaco industrialderic handienetacoa içan cen, guztira 465.455 metro quadroco açalera hartuz. Eraicunça lanac 2005ean hass eta bi urthe beranduago lehen pavilioiac alchatzen hassi ciren.

Industrialdearen datu technicoac honacoac dira:

Açalera guztira: 460.023 m2

Lursailen açalera: 294.160 m

Cerbitzuac Aldatu

Cerbitzuetan biztanleriaren % 25 baino ez du lanic eguiten, eta orocorrean herriguneco taverna, escola, banquetche, udal bulego eta denda chiquietan lan eguiten duten personetara mguatzen da. Horrez gain, herriaren campoaldean supermerkatua dago.

Demographia Aldatu

Los Arcos gaimbeheran dagoen herria da populationearen aldetic. XX. mendearen lehen erdialdean 2.000 biztanleen inguruan mantendu ondoren, 1960eco hamarcadatic aurrera biztanleen galera ethengabea içan çuen, baita XXI. mendearen lehen hamarcadan ere, eta 1.200 biztanleen inguruan cegoen 2011n.

Los Arcoseco biztanleria

2008co erroldaren arauera, Espainiaz campoco 101 ethorquin vici ciren herrian, biztanleriaren % 8,01a ( Naffarroaco batezbercecoaren azpitic).

Politica Aldatu

Udaletchea Aldatu

Udaletchea 1764an eraiqu cen, eta styloa barrococo jauregu eta nobleen etcheetan erabilitaco eçaugarriac bilcen ditu. Lehen solairua harlanduz eguina dago, bigarrena adreiluzcoa da eta azquen solairua altuera gutico aticoa da. Eraiquinaren gorengo punctuan, harrizco herriaren armarria dago. Ancinaco udaletchea Rancho calean cegoen eta XVI. mendean eraiqu cen. Gaur egungo udaletchea Andres Garciac diseinatu çuen eta XVIII. mendearen bigarren erdian eraiqui cen, 1764an . Harlandua eta adreilua nahasten dituen fachada daduca. XX. mendean eraiquin eraberritu eguin cen, eta lanec 18,5 millioi pecetaco aurrecontua içan çuten ( Naffarroaco governuac diruz lagundu çuen Los Arcosco udala). Udala alcatea eta çorci cinegotzic ossatzen dute.

HELBIDEA: Foruen Calea, 1

Udal hautescundeac Aldatu

Azquen aguintaldietan udalerrico alcatea UPN alderdico Jerónimo Jose Gómez Ortigosa da. 2007an Udaleco bederatzi cinegotzietatic sei lorthu cituen Naffarroaco Herriaren Batassunac eta hortaz guehiengo absolutua udalean. Baliogabeco votoac 21 içan ciren (emandaco guztien % 2,44a) eta çurizco 15 voto içan ciren (votoen % 1,79a). Abstentionea % 24,21coa içan cen.

**Udala (2007)**
Alderdia	Votoac	Cinegotziac
UPN	526	6
Aggruppación Independiente de Los Arcos	299	3

2011n ere UPN (5 cinegotzi, Gómez Ortigosa alcatea barne) içan cen nagussi. Urthe horretan PSNri (4) aurre eguin behar içan ceraucon eta differencia chiquiagoa içan cen.

**Udala (2011)**
Alderdia	Votoac	Cinegotziac
UPN	429	5
PSN	300	4

Alcateac Aldatu

Hauec içan dira Los Arcosco azquen alcateac:

Alcatea	Aguintaldi hassiera	Aguintaldi amaiera	Alderdia
Jesus Gorostiça Gonçalvo ^[9]	1979	1983	UCD
Jesús Maria Sancet Tanco ^[9]	1983	1987	Aggruppacion Independiente de Los Arcos
	1987	1991
	1991	1995
	1995	1999
Jose Mari Blasco	1999	2000 ^a
Jeronimo Gomez Ortigosa	2000	2003
Jeronimo Gomez Ortigosa	2003	2007	UPN
Jeronimo Gomez Ortigosa	2007	2011	UPN
Jeronimo Gomez Ortigosa	2011	2015	UPN
Javier Chasco Abaigar ^[10]	2015	2019	UPN
Javier Chasco Abaigar ^[10]	2019	Jardunean	Trabajando por Los Arcos ^[11]

^a 2000. urthean Jose Mari Blasco cendu cen.

Azpieguiturac Aldatu

Garraioac Aldatu

La Stelllesa autobus compainiac Los Arcos Liçarrarequin batzen du. Autobus lineac, honaco ibilbidea eguiten du:

Mendabia - Los Arcos - Liçarra

La Stelllesaren Logroño eta Iruñea arteco lineac ere guelthoquia daduca Los Arcosen. Hirur cerbitzu içaiten dira norabide bakoitzeco astelehenetic orciralera.

Cultura Aldatu

Euscara Aldatu

Naffarroaco governuac onhartutaco Euscararen Foru Leguearen arauera Los Arcos eremu ez-euscalduneco udalerria da, eta hori dela eta, hizcunça official bakarra gaztelania da. 2001eco erroldaren arauera, herritarren % 2,64c cequien euscaraz hitz eguiten.

Jaiac eta ospaquiçunac Aldatu

Los Arcosco herrico jaiac, abuztuaren 14tic abuztuaren 20ra ospatzen dira, Jassocundeco Ama Virginaren eta San Roqueren omenez. Aste ossoan cehar encierroac, musica emanaldiac, su-artificialac eta cecen suzcoac içaiten dira.

Urthean cehar, romeria eta ospaquiçun desberdinac içaiten dira:

Otsailean , ihauteriac .
Otsailaren 3an , San Blas baseliçaraco romeria içaiten da.
Pentecostes astelehenean, phizcunde igandetic 50 egunen ondoren, San Gregorio baseliçaraco romeria antholatzen da. Sorlada eta Los Arcosco alcateec batera eguiten dute baseliçaraco bidea, eta behin hara helduta, bothere makilac trucatzen dituzte.
Uztailaren 25ean , Donejacue eguna.
Abuztuaren 10ean , San Lorenço baseliçaraco romeria içaiten da, icen bereco mendian cocaturic.

Ondassun nabarmenac Aldatu

San Lorenço baseliça Aldatu

Eraiquin barrocoa da, nahiz eta duela gutico çaharberritzec aldaquetac eraguin duten eraiquinaren campoaldeco itchuran. Eraiquinac oinharri lauquiçucena daduca, eta hormac pilastren inguruan daude oinharrituric. Campoaldeco hormac harlanduzcoac dira. Fachada nagussian, sarrera athea adreiluz eguinico erdi punctuco arcudun portico batez dago aphainduric, eta bertan Los Arcosco XVIII. mendeco armarria agueri da.

Porticoaren ondoan, eta eliçaren hormari atchiquita, lauquiçucen itchuraco harri handia dago, San Vicenteco baseliçatic erathorria.

Gaztelua Aldatu

Gaztelua Erdi Aroan eraiqu cen, baina gaur egun ez da ia arrastoric gueratzen. Ança denez, XVIII. mendean Gaguesc conteac, Naffarroaco regueorde cenac, gazteluaren eraisqueta aguindu çuen. Dena den, gazteluaren oinharria eta perimetroa anceman daitezque oraindic, 1750co plano bati esquer. Gazteluaren barruti ossoan, carratu itchuraco dorre ugari ceuden, eta Omenaldico dorrea nabarmetzen cen, barrutiaren hego-mendebaldean.