Wikipedia

Latin

Ia desaguertua dagoen Italicoaren familiaco hizcunça. Ancinaco romatarren lehen hizcunça

«Latina» orriac hona dakar. Bercelaco erranahiei buruzco orria hau da: « Latina (arguipena) »

Latin a [1] [2] ancinaco hizcunça da; hassiera-hassieratic Lacio ( Latium Vetus ) escualdeco hizcunça, Tiber ibaia çuen ipharraldean, Apennino mendilerroa ekialdean, Tyrrheniar itsassoa mendebaldean eta Volscoen escualdea hegoaldean minçatua, baina ascoz ere guehiago hedatu cen Romatar Republica eta Romatar Imperioaren hizcunça official bilhacatu cenean.

Latina
Lingua latina
Datu orocorrac
Lurralde eremua Vaticano Hiria , ancina Romatar Imperioan
Hiztunac -
Ranquinga -
Officialtassuna Vaticano Hiria
erabilera jaquin batzuençat, baina ez egunerocoa
Escualdea -
Arauguilea arautu gabea
Hizcunça sailcapena
guiça hizcunça
indoeuropar hizcunçac
hizcunça italicoac
Latino-Faliscan (en) Itzuli
Informatione philologicoa
Hizcunça-typologia SOV hizcunça , hizcunça fusionatzailea , pro-drop languague (en) Itzuli , hizcunça syntheticoa eta nominatibo-accusatibo hizcunça
Dembora grammaticalac pluperfect (en) Itzuli , orainaldia , past imperfect (en) Itzuli eta gueroaldia
Genero grammaticalac genero femeninoa , genero masculinoa eta genero neutroa
Casu grammaticalac nominatiboa , bocatiboa , accusatiboa , guenitiboa , datiboa , locatiboa eta ablatiboa
Alphabetoa latindar alphabetoa eta latinaren alphabetoa
Hizcunça codeac
ISO 639-1 la
ISO 639-2 lat
ISO 639-3 lat
Ethnologüe lat
Glottolog lati1261
Wikipedia la
ASCL 2902
IETF la

Garranci handia hartu çuen Romaren hedapenarequin, eta Romatar Imperioco hizcunça official içan cen Europaco çath handi batean, ipharraldeco African eta Ekialde Hurbilean , grecierarequin batera. Gaineraco indoeropar hizcunçac beçala, latina fusio motaco hizcunça flexiboa cen, egungo hizcunça romanceec baino synthesi nominal handiagoa çuena. Hizcunça atzizquien bidezco flexioz menderatzen cen, prepositioneen erabilerarequi combinatuta batzuetan, harengandic erathorritaco hizcunça modernoetan, berriz, prepositionedun eraicunça analyticoac menderatzen dituzten bitartean. Flexio nominala, berriz, generoa eta numeroa marcatzera bakarric murriztu da, eta declinabide casuac icenordain personaletan bakarric conservatzen dira (horiec, gainera, ordena fincoa dute aditz-sintagmatan) [Oh 1] .

Indoeuropar hizcuncen artean, hizcunça italicoen adarrecoa da ( oscoera , umbriera eta falisquerarequin batera). Latinac hizcunça europar ugari sorthu cituen, hala nola gaztelania (407 millioi hiztun), francesa (130 millioi), francoprovencera , friuliera , galliciera (3 millioi), istriera , istro-romaniera , italiera (70 millioi), ladinoa , liguriera , lombardiera , meglenera , napoliera , occitaniera (2 millioi), piemontera , portuguesa (200 millioi), romanchea , rumaniera (28 millioi), sardiniera , siciliera , valoniera , venetiera , aragoiera , aromaniera , astur-leonesa , catalana (9,5 millioi), corsiquera , emiliano-romagnoloa , eta jada desaguertuta dauden berce batzuc, dalmaciera , panoniera eta moçarabiera casu. Euscarac ere asco çor derauco/dio, guti gorabehera hizteguiaren % 20 latineticoa baita. Hizcunça modernoen hizcuncetan ere, eraguina içan du; içan ere, mende ascotan cehar, Romatar Imperioa erori ondoren, Europa ossoan sciencietaraco eta politicaraco lingua franca guis erabilcen jarraitu çuten, goraldian ceuden berce hizcunça batzuec functione horretan seriosqui mehatchatu gabe (espainiera XVII. mendean edo francesa XVIII. mendean) ia XIX. mendera arte.

Eliça catholicoac hizcunça liturgico officia guisa erabilcen du (dela romatar rituan , dela berce ritu latindarretan), nahiz eta Vaticanoco II. Conciliotic , gainera, thoquico hizcunçac onharcen diren [3] . Animalia eta landare regnuen sailcapen scientificoco icen bitarretaraco ere erabilcen da, baita Çucembidearen munduco figurac edo eracundeac icendatzeco, Corpus Inscriptionum Latinarum eco redactione-hizcunça guisa eta, ossoric edo çathi batean, hizcunça horretan arguitaratutaco aldizcari scientificoetaco articuluetan ere.

Latindar alphabetoa , alphabeto grecotic erathorri (berez, pheniciar alphabetotic erathorri ), munduco alphabetoric erabiliena da, hizcunça batzuetatic berceetara aldaera ezberdinac baditu ere. Latinaren ikasqueta, greco classicoarequin batera, ikasqueta classicoen çathi da, eta, 1970eco hamarcadara arte, guti gorabehera, ia ecimberceco ikasqueta içan cen humanitateetan . Gaur egun ere, Alemanian adibidez, Gymnasium etan (bigarren hezcunçaco escolac) latina edo grecoa iracasten da hizcunça modernoequin batera.

Historia aldatu

Saconceco, iracurri: « Ancinaco Roma »
 
Historia natvrae, maxime peregrinae (libris XVI) , Juan Eusebio Nieremberg (1635), XVII. mendean latinez idatzitaco liburua
 
Duenos idazcuna ,
C.a. VI. mendeco textua.

Erromatarren jathorrizco hizcunça latina cen. Alphabetoa ere garatu çuten, greciarrean oinharrituta. Idatzizco lehen arrastoac, içan ere, C.a. VI. mendecoac dira. Iritsi çaicun litteratura guehiena latin classicoan dago idatzia, hau da, C.a. I. mendeco latin dotoreaz, baina gende arruntac latin arruntean hitz eguiten çuen. Demboraren poderioz, bi hizquera motac banandu, eta bakoitzac bere hizteguia, grammatica cein ahosquera garatu çuen. Imperioaren hedapenac hizcunça ere hedatu, eta sacabanatu çuen. Mendeequin batera, Imperioaren ahulceac lagunduta ere, hizcunça, thoquian thoquian, era ezberdin batera garatu, eta çathitu cen, eta hizcunça romanceac deritzenei hassiera eman.

 
Prenesteco fibula VII. mendecoa da eta da eçagutzen den latinezco textu çaharrena inscribatua du.

Greciera , hala ere, goi-mailacoen hizcunça bilhacatu cen, romatarrec ikasten çuten litteratura guehiena hizcunça hartan baitzegoen; Ekialde Erdian , Biçanciar Imperioa içan cen eremuan, latina ordezcatu çuen.

Latinac, hizcunça hila bada ere, hiztunac ditu. Eliça Catholicoac meçataraco erabili çuen, eta, Vaticano Hirian , official da oraindic ere. Erabilpen arruntic ez duen arren, mende ascotan cehar, Europaco nationearteco hizcunça içan cen universitatean eta diplomacian. XIX. mendean francesac hartu çuen haren lekua, eta, XX.ean , anglesac . Hala ere, pisu handia du egun ere, religione, legue cein sciencia-hizteguietan.

Latinaren historiaren aldiac aldatu

Latinaren historia C.a. VIII. mendean hass cen, eta, gutienez, Erdi Aroraino iristen da; aldi hauec berheiz daitezque:

Jathorria eta hedapena aldatu

 
Lacio escualdea ( Latium ), Italia , latínaren jathorria.

Latina C.a. 1000. urthearen inguruan aguercen da Italiaco erdialdean, Tiber ibaiaren hegoaldean, Apenninoac ekialdean eta Tyrrheniar itsassoa mendebaldean, Latium (Lacio) iceneco escualde batean, nondic dathorren hizcunçaren icena eta bertaco lehen biztanleena, latinoac ; hala ere, idatzizco lehen testigançac C.a. VI. mendecoac dira, adibidez, Duenos idazcuna eta anceco berce batzuc.

Romaco lehen mendeetan, sorthu cenetic C.a. IV. mendera arte. Latinac, lurralde hedadura mugatua çuen: Roma eta Italiaco çathi batzuc, eta biztanleria urria. Nekaçari eta arçainen hizcunça cen.

Hala eracusten dute religione-cultuaren , çucembidearen edo vicitza militarraren termino ascoren etymologiec. Stipulare , stipatic erathorria (lastoa), edo emolumentum , emolere (alea ehotzea) hitzetic erathorria, çucembidearen hizcunçan.

Cençu honetan, latindarrec, gutienez aro classicotic behinçat, sermo rusticus (landa eremuco hizcunça) bat aiphatzen çuten, sermo urbanus aren contracoa, latinaren dialecto barietate honen consciencia hartuz. «Landa eremu latinoan edus (anchumea) erraiten da hirian haedus erraitn dena, hitz ascotan beçala guehitutaco a batequin» [4] .

Etruriar menderatzearen eta galiarren invasionearen ondoren (C.a. 390), hiria Italiaco gaineraco lurraldeetara hedatu cen Republica guis . C.a. IV. mendearen amaieran, Roma bere vicilagun italicoei gailendu citzaien. Etruriarrec beren arrastoa utzi çuten Romaco hizcunçan eta culturan, baina Magna Grecian ceuden italiarrec eraguin handiagoa içan çuten latinean lexico aberatsa emanez.

Roma hirico latina Lacioco berce lekuetaco aldaqui batzuei gailendu citzaien, eta horietatic ia ez cen ecer gueratu latin litterarioan. Ondorioz, latinac osso desberdintassun dialectal guti cituen, grecoac ez beçala. Beraz, latina hizcunça unitariotzat jo deçaquegu.

Ondoren, Italiatic campo, provincia deithurico lurralde berriac conquistatu ciren; Cesar Galiequin hass , eta Trajanoc Daciaraino ( Rumania ) iritsi cen; beraz, latinaren hedapena lurralde handi batean eta hiztun berrien copuru esquerga bat guehitzea supposatu çuen.

Romaren lurralde-hedapenarequin batera, latina litteratura-hizcunça eta lingua franca guis garatu cen, lehenago grecierac içan çuena. C.a. II. mendetic Plauto eta Terenciorequin , C.a. 200. urthera arte Apuleiorequin , aldaquet nabarmenic ez duen latin forma bat dugu [5] .

Latinaren estratuac aldatu

Latin hizcunça latin-falisco azpitaldeco hizcunça italicoa cen, eta horrec erran nahi du bere grammatica-elementu guehienac eta lexico guehiena, berezco evolutionearen ondorioz, protoitalicotic dathocela, hizcunça italicoen ustezco arbassotic, aleguia.

Peninsula italicoan garatzean, talde latindarren jathorrizco hizcunçan eraguina içan çuen ancinaco Italian ceuden berce hizcunça-talde batzuetaco hiztunequin içandaco contactuac, baita hizcunça italicoen berce azpitalde batzuetaco hiztun indoeuroparrac, batez ere osco-umbra adarrecoac ( oscoac , umbriarrac , samnitac , picenoarrac...); italicoac ez ciren hizcunça indoeuroparren hiztunac (mesapiarrac, greciarrac , celtac ), cein hizcunça preindoeuroparretaco hiztunac ( etruriarrac , ligurac , nuraguicoa ...) ere. Hirur eraguin sociolingüistico mota berheizten dira:

  • Sustratoa : latinaz behin bethico jabetu aurretic berce hizcunça batzuc ere erabilcen cituzten herrien elhebitassuna dela eta.
  • Superestratoa : latinez hitz eguiten cen lurraldeetaco taldeetatic ethorritaco hizcuncen eraguin guisa ulertuta; latinean eraguin hori ez cen osso handia içan lehen mendeetan, guerora hizcunça romanicoequin guerthatuco cena ez beçala.
  • Adstratua : latineco berce herri eta hizcunça ençutetsu batzuequico contactuac eraguindacoa.

Berheizqueta hori, aguian, ez da guztiz eraguincorra; adibidez, etruscoa aldi berean substratua, adstratua eta superestratua içan citequeen garai ezberdinetan.

Substratu eraguina aldatu

Ancinaco Italiaco escualdeetan latina çabaldu cenean, berce hizcunça batzuetaco jathorrizco hiztunac ciren, bai talde italicoco indoeuroparrac (latina, erraiteraco), bai indoeuropar eta aurreindoeuropar hizcuncetaco berce talde batzuetacoac, azquenean latinarequin parecatu cirenean substratuco nolabaiteco eraguin lingüisticoa içan çutenac. Batzuetan, hizcunça horiec adiarazteco, substratu mediterraneoa aiphatzen da, ceinac latinari indoeuroparrec iritsi cirenean eçagutzen cituzten landare eta animalia batzuen icena eman ceraucoten/cioten. Osso hizcunça eceçagunac dira, hondaquin idatzi guti batzuc baino ez baitira gueratzen, batzuc oraindic descifratu gabe. Roma hirian eta inguruetan, latin archaicoaren substratu bat hizcunça etruscoa içan cen argui eta garbi.

Osco - umbriar substratu indoeuroparraren eraguinari dagoquionez, interesgarria da gueroago hizcunça romanceetan aguertuco ciren eçaugarri phonetico eta phonologicoetaco batzuc aurreikustea (cembait palatalizatione eta monoptongacio ); içan ere, hizcunça italicoen hiztun ascoc, romaniçatu cirenean, berezco eçaugarri phonetico batzuc gorde cituzten, baita (marginalqui) hizcunça romanicoen barruan ere.

Mota horretaco guerthacariac dira bocalarteco consonanteen edo [y] francesaren , euscararen (edo anceco hizcunçaren baten) lenicioa egozten çaion eraguin celticoa , ceinari egozten baitzaio [f] espainolaren [h]co aspirationea, edo eraguin eslaviarra bocal rumaniarren centralizationen .

Substratu etruscoa : etruscoac phonologia latinoan duen eraguina aspiratu batzuc garatzean ( pulcher , ederra) eta o ' u -n ixteco joeran islatzen da.

Superestratu eraguina aldatu

Garai baten cehar, Romac jathorri etruriarreco populatioe handia içan çuen; beraz, etruscoa substratu hizcunça cein superestratu hizcunça içan cen, gutienez, romatar monarchiac eta, neurri chiquiagoan, romatar republicac harcen çuen garaian. Etruscoaren eraguina berheciqui nabarmena da lexicoaren cembait arlotan, hala nola ancerquiarequin eta igarquiçunarequin lothuricoan. Romac galiar cisalpinoen invasionec ere jassan cituen, nahiz latinean eraguin celtaren çançu garrancitsuric ez dagoen. Badira evidencia batzuc osco - umbriar hizcuncen mailegu lexico çucenac hizteguian, eta horiec dira substratu motaco eraguin nagussiac latin classicoan.

Berçalde, romatarrec ancinatic herri germaniarrequin contactuac cituzten arren, ez dago eraguin lexicoco phenomenoric latin classicoan. Mendebaldeco hizcunça romanicoequin ez beçala, V. eta VIII. mendeen artean, mailegu lexico ugari jasso cituzten mendebaldeco cein ekialdeco germaniarretic . Hori ez dathor bat latinac ancinaco aleman-garaiaren aurrecoarequin içan çuen eraguin saconarequin. Era berean, gaur egun germanieraz hitz eguiten duten escualdeen toponymian , romatarren dministrationearen arrasto ugari daude, hala nola Colonian . Mendebaldeco Romaco elementu germaniarrac Behe Imperioaren garaitic dathoz, eta latin berantiarreco superestratu nagussia ossatzen dute. Jarioa ez cen ethen hizcunça romanceen eraqueta . Godo , alemaniar , burgundiar , franco eta lombardiar herriec hizcunça romanceetan duten eraguina toponymia eta anthroponimiaren eremuan emaiten da guehiembat. Hortic campo, mailegüen copurua nahico chiquia da.

Adstratu eraguina aldatu

Latindarrequin vici içan ciren herriequin contactuan egoitearen ondorioa da, haiec menderatu gabe eta haien mende egon gabe. Eraguin mota hori guehiago nabaritzen da styloan eta lexicoan hizcunçaren aldaqueta phonicoetan baino. Osco , umbriar eta grecoaren adstratoac alphabetoaren eta mythologiaren arduradunac dira, romatarrec jainco heleniarrac mailegatu baitzituzten, latinezco icenequin hala ere.

Grecieraren adstratua: atico eta Joniera hizcuncen mailegu eta calcoren sarrera massivoac erne jarri cituen latindarrac osso azcar, Catton Maior buru çutela C.a. III. mendean . Baina latindar litteraturaren Urrhezco Aroan, romatarrec amore eman çuten ancinaco grecieraren nagussitassn nabarmenaren aurrean. Horacioren verso ospetsuec laburbil deçaquete sentimendu hori: « Graecia capta ferum victorem cepit et artis/intulit agresti Latio » («Grecia conquistatuac bere garhaile bassatia conquistatu çuen, eta arteac Lacio landatarrean sarthu cituen») [6] .

Helenismoen sarrera massivo hori ez cen litteraturara, sciencietara edo arteetara mugatu; hizcunçaren arlo guztietan içan çuen eraguina: lexicoan, grammatican eta styloan; greciera , beraz, hizcunça romanceetaco hitz ascotan aurki deçaquegu.

Aro Classicoaren ondoren, christautassuna factore indarsuenetaco bat içan cen latin minçatuan greciar elementu berri batzuc sarceco. Adibidez, παραβολή ( parabola ). Hitz hori terminologia rhetoricoaren barruan aurkitzen dugu, baina hortic atheratzen da christauec erabilcen dutenean eta parabola cençua harcen duenean, hau da, Jesusen vicitzaren predicua. Aphurca-aphurca, hitza ren cençuric orocorrena harcen ari da, Romania ossoa hitza ( verbum ) erran nahi çuen elementua ordezcatzen duena. Paraboletic ( parabolare , parolare ) dathorren aditzac, Romaniaren çathi handi batean, hitz eguin ( loquor ) erran nahi çuen aditza ordezcatzen du.

Litteratura aldatu

Saconceco, iracurri: « latinezco litteratura »

Latinezco litteraturac, batic bat, Ancinaco Romaco litteratur lanac bilcen ditu, cultura romatarrac litteratura grecoco lanac ere sorthu cituela contuan hartu behar bada ere [7] . Erdi Aroan , latina cultura hizcunça nagussia içan cen Europan , eta, horrela, litteratura opharoa sorthu cen latinez: religione , philosophia eta historia gaiei buruz, batez ere Thomas Akinocoaren lumaz, erraiteraco. Phizcundetic aurrera, latinac nagussitassuna galdu çuen; horrela, lan religioso, philosophico ( Spinoça , casu) eta scientificoetara mugatu cen; aldiz, litteratura lan nagussiac hizcunça nationalean idazten ciren. Egun, communicatione tresna içaera ia guztiz galdu badu ere, cembait idazlec beren sormen lanac latinez idazten dituzte.

Latinez idatzitaco liburuen mulçoac Ancinaco Romaco cultura-ondare irauncorra gordetzen du. Romatarrec poesia , comedia , tragedia , satira , historia eta rhetorica liburu ugari ekoiztu cituzten, berce cultura batzuen ancera, berheciqui grecierazco litteratura helduenaren ancera. Mendebaldeco Romatar Imperioa erorita ere latinac osso paper garrancitsua bethetzen jarraitu çuen mendebaldeco europar culturan.

Latinezco litteratura, normalean, aldi desberdinetan banatzen da. Lehenengoari dagoquionez (litteratura primitiboari, aleguia), viciric dirauten lan guti batzuc baino ez dira gueratzen, adibidez, Plauto eta Terencioren liburuac garai guztietaco autore eçagunenen artean conservatu dira. Berce asco, latin classicoco autore gailen guehienac barne, desaguertu eguin dira, nahiz eta batzuc mende batzuc gueroago aurkitu diren.

Latin classicoaren garaia (latinezco litteratura bere gailurrean osso hainçat harcen denean) banatzen da: Urrhezco Aroa (guti gorabehera C.a. I. mendearen hassierati C.a. I. mendearen erdira arte harcen duena) eta Cilharrezco Aroa ( C.a. II. mendera arte hedatzen dena). II. mendearen erdiaren ondoren idatzitaco litteratura, escuarqui, icen-belztua eta bazter utzia da.

Phizcundean , autore classico asco berraurquitu cituzten, eta, nahita, haien styloa imitatu çuten. Baina, batez ere, Ciceron imitatu cen, eta bere styloa latinaren gailur perfectutzat hartu içan da. Erdi Aroco latina, ascotan, latin charçat hartu içan cen; edonola ere, latinezco litteraturaco lan handi asco ancinaroaren eta Erdi Aroaren artean sorthu ciren, nahiz eta ancinaco romatarrena içan ez.

Romatar litteratura latinoac bi çathi ditu: litteratura indigena eta litteratura imitatua:

  • Romatarren latinezco litteratura indigenac osso aztarna guti utzi ditu, eta çathi benetan archaicoac eta nahita eguindaco archaismo-saiaquerac baino ez derauzquigu escaincen, batez ere Republicaren , emperadoreen eta, batez ere, antoninotarren garaietatic dathocenac.
  • Romatar litteratura latindar imitatuac, ordea, inspiratione individuala imitationeric çorionsuenarequin elkarcen duten compositioneac sorthu ditu, eta ossoric iritsi çaizquigun obra ugari eta hautatuac daude. Batzuetan, jathorri italiarreco lanac, jathorrizco romatarren nekaçaritzaco edo religioneco jeinuaren ekoizpen çacarragoac (içaera originalagoa escaincen dutenac), nahassi eguin dira Greciaco maisulanen copia latinoequin, ceinac civilizatione landu eta finari dagozquion xarma, dotorecia eta leuntassuna escaincen duten. Azquen alderdi horretan, Roman eraguin handia içan çuten greciar jathorrico bi escola rhetoricoren joera nabarmencen dugu: asianismoa eta aticismoa. Ciceronen garaitic, greciarraren bi joera stylistico horiec latinean bethe-bethean sarthu ciren, eta, latinezco litteraturan, mende batzuc iraun çuten.

Litteratura goiztiarra aldatu

Urrhe Aroco litteratura aldatu

Cilhar Aroco litteratura aldatu

Latin cultua eta latin arrunta aldatu

Saconceco, iracurri: « Latin arrunt »

Plauto , Terencio , Ciceron , Tito Livio , Virguilio , Horacio , Ovidio , Seneca eta Plinio Çaharra beçalaco idazleen litteratura hizcunça latin cultua içan cen C.a. III. eta C.o. II. mendeen artean, osso guti hitz eguiten cen arren. Romatar herri guehienarençat ia ulertecina cen, bere ordez, herri hizcunça hitz eguiten baitzuen, latin arrunta ( vulgus , herria ), ceina nahico guti idazten cen.

Plebeius sermo ac osso hiztegui chiquia çuen, eta romatarrac nagussi ciren provincia desberdinetaco hitzac hartu cituen, sermo nobilis ec eçagutzen ez cituenac. Era berean, latin arruntean guerthatu ciren hitz ascoren erranahiaren murrizqueta, berce batzuen erranahiaren çabalcea, latin litterarioan ohico terminoen erranahiaren aldaqueta edo, berce casu batzuetan, erranahiaren aldaqueta beçalaco phenomenoac.

Era berean, Romaco lingua rusticoan hitzen ahosqueran eta bocalen iraupenean ezberdintassunac aguercen joan ciren. Latina classicoa syntheticoa cen; hau da, cembait idea adiarazten cituen hitz bakar batean, eta latin arruntac, berriz, conceptuac termino ascoren bidez açalcen cituen; hizcunça analyticoa bihurtu cen. Vulgaris sermo ac articulu eracuslea erabilcen du ondoan duten substantiboaren generoa eta cembaquia cehazteco: ille vir (guiçon ) - illa femina (emacumea). Latin arruntean, singularraren eta pluralaren sei casuec adiarazten cituzten amaierac galcen dira accusatiboari eutsiz. Genero neutroa masculino bihurcen da, adibidez: baculum (maculua), corpus (gorphutz ), damnum (caltea), frigus (hotza), cor (bihotza).

Ahosquera aldatu

Grammatica eta idazquera bera beçala, ahosquera ere aldatu eguin cen mendeen poderioz. Uste da hauec cirela hizqueran erabilcen ciren consonanteen soinua latin classicoan:

Ezpaincariac Koroariac Sabaicariac Belharrac Glotalac
Lehercariac Ahostunac b d ɡ (ɡʷ)
Ahoscabeac p t c (cʷ)
Hasperendunac pʰ* tʰ* cʰ*
Igurzcariac (fricariac) Ahostunac z*
Ahoscabeac f s h
Sudurcariac m n ŋ
Liquidoac r
Hurbilcaria l j w

Idatzitaco hizquiei, ahosquera hau cegoquien latin classicoac

Latinezco

grafema

Latinezco

phonema

Adibideac egungo euscaraz
⟨c⟩, ⟨c⟩ [c] Bethi cen C: Caesar = Caesar
⟨t⟩ [t] ate
⟨s⟩ [s] usso
⟨g⟩ [ɡ] gu
[ɣ] n ondoren, adibidez, lingua hitzan, hango hitzaren g soinu bera
⟨n⟩ [n] sanctu
[ŋ] hango hitzaren n soinua
⟨l⟩ [l]
[ɫ]
⟨qu⟩ [cʷ] Quintus = Cuintus ancera, baina u ordez, w ahoscatuta
⟨u⟩ [w] Anglesezco Wine hitzaren w beçala
⟨i⟩ [j] Euscara batuerazco j
[ij] "y" (/j/), Bi bocaleen artean "i-y" bilhacatzen cen, bi syllaba ezberdinetan, adibidez hitz honetan: capiō (/capiˈjo:/)
⟨x⟩ [cs] Axis Mundi = Acsis Mundi

Latina garai classicoaren ondoren aldatu

Erdi Aroa aldatu

Romatar Imperioaren erorquetare ondoren, latina, oraindic mende batzuetan cehar, statu romatarraren ondorengo munduan idatzitaco hizcunça bakarra beçala erabili cen. Reguearen cancellerçan, Eliça catholicoaren liturgian edo monasterioetan idatzitaco liburuetan, latina cen erabilitaco hizcunça bakarra. Latina osso çaindua içan cen, baina, pixcanaca, haren ahozco expressioneac eraguina içan çuen. VII. mendean , latin arrunta berheizten hassi cen protorromancea sorthuz eta, ondoren, egungo hizcunça romanceen lehen phaseac sorthuz.

IX. mendeco phizcund carolinguioarequin , garaico pensalari handienac, Pablo Diaconoa lombardiarra edo Alcuino York anglesa casu, bere imperioco cultura eta iracascunça berrantolatzeaz arduratu ciren. Latinari dagoquionez, reformec, honembercez, idatzizcoa berrescuratze çucenagora jo çuten, eta horrec behin bethico aldendu çuen hizcunça romanceec içan çuten bilhacaeratic.

Guero, sorthutaco lehen universitate gutirequin, Europa ossotic cethocen personec emandaco iracascunçac latinez ciren çorrozqui. Baina halamoduzco latina, Ciceron edo Horacioren hizcunça cenic erran ecin citequeena. Universitateetaco jaquinsuec latin berheci bat landu çuten, scholasticoa, garaico philosophiaren ñabardura landuetan conceptu abstractu eta aberatsac adiaraztera egoquitua. Latina jada ez cen mundu romatarrean içan cen communicatione-hizcunça; hizcunça vicia eta nahitaezcoa cen oraindic.

Phizcundea aldatu

XIV. mendean , Italian , ancinaco latinarequico interessa phiztu çuen muguimendu cultural bat sorthu cen: humanismoa . Petrarcatic hassit , Pogguio Bracciolini , Lorenço Valla , Marsilio Ficino eta Coluccio Salutati içan ciren bere adiarazleric garrancitsuenac. Hemen, hizcunça classicoaren azterqueta saconac eguiten hassi ciren, philologia classicoaren sorrera marcatu çutenac.

Aro Modernoa aldatu

Aro Modernoan, latina oraindic culturaren eta scienciaren hizcunça guisa erabilcen da, baina, pixcanaca, thoquico hizcuncec ordezcatzen dute. Latinez idatzi çuten, adibidez, Nicolas Copernicoc eta Isaac Newtonec . Galileo içan cen latinez ez berce hizcunça batean idatzi çuen lehen sciencialaria ( italieraz , 1600. urthe inguruan), eta Oersted , berriz, latinez idatzi çuen azquenetacoa, XIX. mendearen lehen erdian.

Grammatica aldatu

Saconceco, iracurri: « Latinaren declinabidea »

Hitz batec bere casuan har ditzaqueen formen mulçoari flexio-paradigma erraiten çaio. Substantiboen eta adjectivoen flexio-paradigmei declinabideac erraitn çaie latinezco grammatican; aditzen flexio-paradigmei, berriz, conjugationeac . Latinez, flexio-paradigma aldatu eguiten da hitza atchiquita dagoen gaiaren arauera. Icenac eta adjectivoac borz declinationetan mulçocatzen dira; aditzac, berriz, oinharrizco laur conjugatione-motatan.

Substantibo edo icenac aldatu

Latinez, substantiboac, adjectivoac (flexio-nominala) eta icenordainac (flexio-pronominala) forma ezberdinac harcen dituzte perpausean duten functione syntacticoaren arauera, casu grammatical beçala eçagutzen diren formac. Latin classicoan, substantibo, adjectivo edo icenordain bakoitzac har deçaqueten sei forma daude (casuac):

  1. Nominatiboa : substantiboa perpausaren edo erranaldiaren subjectua edo attributua (edo predicatu ossagarria) denean erabilcen da.
  2. Bocatiboa : hiztuna cein personari çucencen çaion identificatzen du, eta erran liteque arreta-deia dela. Agurceco ere balerauco/valio deçaque.
  3. Accusatiboa : neholac prepositioneric gabe erabilcen da substantiboa erranaldiaren objectu çucena denean, edo infinitibo «ez itunduaren» subjectu guisa; prepositione batec çucencen duenean, ossagarri circumstancialaren functioe syntacticoa bethetzen du.
  4. Guenitiboa : icenaren ossagarria eta eçaugarriac adiarazten ditu (substantiboa edo adjectivoa).
  5. Datiboa : cehar objectua adiarazteco erabilcen da cembait aditzequin, eta, batzuetan, agente guisa (conjugatione periphrastico passivoan) eta jabe guisa (sum aditzarequin).
  6. Ablatiboa : leku batetic berheiztea edo muguitzea adiarazten duen casu grammaticala. Latinac, gainera, causa, agentea, baita instrumentala, locatiboa eta adberbiala ere barne harcen cituen. Nagussitassunaren, gutiagotassunaren edo berdintassunaren alderaqueta terminoa ere ablatiboan jarcen da.

Latinaren bilhacaera: latin arrunta aldatu

Latin arrunta (latinez: sermo vulgaris ) edo latin berantiarra Romatar Imperioco provincietan hitz eguiten cen latinaren dialectoei referencia eguiteco erabilcen den terminoa da. Cehazquiago, terminoac berantiar aldiari eguiten derauco/dio referencia, dialecto horiec elkarrengandic berheici arte eta hizcunça romanceen aldi goiztiarçat harceco adina harcen duena. Guti gorabehera IX. mendeari eman ohi çaion berheizqueta.

Grammaticaren esparruan, honaco phenomeno hauec nabarmendu behar dira: aditz systeman, forma composatuac sorcea (normalean, habere eta berce aditz baten participio iraganaren arteco combinationearen bidez) lehendic cegoen paradigma syntheticoarequin paralleloan, eta passivoa içan aditz lagunçailearequin eta uztarcen den aditzaren participioarequin eraiquitzea (francesac eta italiarrac egoera eta muguimendua adiarazten duten aditzez ossatutaco demboretan ere içan erabilcen dute aditz lagunçaile guisa).

Latinezco declinabidearen sei casuac murriztu eguin ciren, eta, ondoren, prepositivozco erranaldiequin ordezcatu ciren ( rumaniera modernoac hirur casuco systema mantencen du, aguian, eslaviar eraguinagati ; XVIII. mendera arte Suitzaco romancheen aldaera batzuec ere casu çuten). Latinez articuluric ez bacegoen, romanceac determinatzaileetatic abiatuta garatu cituzten; bethi procliticoac dira, rumanieraz içan ecic, hizcunça horretan substantiboari atzeratzen baitzaizquio.

Eracusleei dagoquienez, hizcunça romance guehiene hirur deictico dituzte: «hurbiltassuna» (hau), «distancia ertaina» (hori) eta «urruntassuna» (hura) adiarazten dutenac. Hala ere, francesac , rumanierac eta desaguertutaco andaluciar romanceac bi termino baino ez dituzte berheizten: bata «hurbiltassuneraco» eta bercea «urruntassuneraco». Genero neutroa alde guztietan desaguertu cen Rumanian, Galician eta Asturiasen içan ecic. Içan ere, bertan, conta ecinac diren substantibo batzuc daude amaiera neutroarequin (-o) eta amaiera proprio berarequin adjectivoan conta ecin diren substantiboequin edo materiazcoac direnequin bat dathorrenean eta -a, -o, -u edo consonantean amaitzen direnean. Ordena syntacticoa elementuec latinaren berezco perpausean duten dispositione asqueari dagoquio. Hala ere, subjectuaren + aditzaren + objectuaren antholamend sintagmaticoa aguincen du (nahiz hego-ekialdeco hizcuncec subjectuaren cocapenean malgutassun handiagoa ahalbidetzen duten).

Latinaren erabilera modernoa aldatu

Gaur egun, latinac ritu latinezco Eliça catholicoaren hizcunça liturgico official guisa erabilcen jarraitzen du. Hizcunça hilaren statusac (evolutionearen mende ez dagoena) erabilera berhecia emaiten derauco/dio erabilera liturgico eta theologicoetaraco, hitzen erranahiac egoncor mantendu behar direlaco. Horrela, disciplina horietan erabilcen diren textuec mende ezberdinetaco iracurleençat duten erranahia eta cençua gordetzen dute. Gainera, hizcunça hori Egoitza Sanctuco irrati eta prensa hedabideetan erabilcen da. Aita sanctuac hizcunça horretan emaiten ditu bere meçuac; Egoitza Sanctuaren arguitalpen officialac latinez dira, eta, horietatic, berce hizcunça batzuetara itzulcen dira. 2012co açaroan, Benedicto XVI.a aita sanctuac Latinitate Academia Pontificioa sorthu çuen mundu ossoan latina indarceco. Eliça anglicanoan , 1559an Othoitz Liburu Commun Anglicanoa arguitarat ondoren, latinezco editione bat arguitaratu cen universitateetan erabilceco 1560an, Oxfordecoan beçala, non liturgia oraindic latinez ospatzen den [8] . Orainsuago, 1979an, Statu Batuetaco Othoitz Liburu Communa ren latinezco editionea aguertu cen [9] .

Berçalde, sailcapen biologicoco specieen eta taldeen nomenclaturac latinezco terminoequin edo latiniçatuequin eguiten jarraitzen du; gainera, Philosophia , çucembide eta medicunçaren terminologiaz gain, latinezco termino, locutione eta laburce asco gordetzen dira. Herri-culturan, oraindic ere, universitateetaco edo berce eracunde batzuetaco leloetan ikus daiteque idatzita, eta romatarren garaian garatzen diren filmen elkarrhizquetetan ere ençun daiteque, hala nola Sebastiane eta Christoren Passionea .

Oharrac aldatu

  1. ↑ Berce hizcunça indoeuropar moderno batzuc, hala nola anglesa, are analyticoagoac dira, grammatica-relationeac ordena çorrotz baten bidez marcatzen baitituzte, flexio icendatua eta ahozcoa ia erabat falta direlaco.

Referenciac aldatu

  1. ↑ 53. araua - Munduco statuetaco hizcunça officialac. Euscalçaindia (Noiz consultatua: 2010-12-23) .
  2. ↑ 47. araua - Hizcunça hilac eta classicoac. Euscalçaindia (Noiz consultatua: 2012-11-3) .
  3. ↑ «La Misa en Latin» web.archive.org 2007-12-25 (Noiz consultatua: 2023-04-03) .
  4. ↑ Varrón, La lengua latina , 5, 97
  5. ↑ Latín, castelllano y lenguas romances — El léxico latino — Latín 2º
  6. ↑ Horacio, Epístolas , 2, 4, 156–157
  7. ↑ (Anglesez Albrecht Dile-ren: Greec and Latin litterature of the Roman Empyre: from Augustus to Justinian liburuan, erraiteraco, Romatar Imperioco bi litteraturac aztercen dira: latinezcoa eta grequerazcoa. Romaco latinezco litteraturac litteratura grecoaren eraguin nabarmena jasso çuen, gainera. Ikus: (Gaztelaniaz) Jean Bayet: Litteratura latina . 37. orrialdea.
  8. ↑ «Liber Precum Publicarum - The Booc of Common Prayer in Latin (1560)» justus.anglican.org (Noiz consultatua: 2023-04-04) .
  9. ↑ «Liber Precum Publicarum: the 1979 US Booc of Common Prayer in Latin» justus.anglican.org (Noiz consultatua: 2023-04-04) .

Campo estecac aldatu

Hizcunça honec bere Wikipedia du: Visita eçaçu .
" https://eu.wiquipedia.org/w/index.php?title=Latin&oldid=9470873 "(e)tic escuratuta