Naffar-laphurtera

Naffar-laphurtera edo naffar-laphurtar euscara Euscal Herrico ipha -ekialdeco euscalqui bat da, Laphurdin , Naffarroa Beherean , Naffarroa Garaico Luçaide ibarrean eta Çuberoaco ipha -mendebaleco cembait udalerritan ( Dominchaine-Berroeta , Etcharri , Arüe-Ithorrotze-Olhaibi , Lohitzüne-Oihergui eta Pagola ) hitz eguiten dena. Baztanaldeco eta Aezcoaco ibarretan (Naffarroa Garaia) tarteco hizquerac minçatzen dira, naffarreraren eta naffar-laphurteraren artecoac. ^[1]

██ Nafar-laphurtera

Azpieuscalquien sailcapena Aldatu

Naffar-laphurtar euscararen gaur egungo mappa (Coldo Çuaço, 2015)

Euscalquien mappa, sailcapen çaharrean.
Lapurtera Behe naffarrera

XX. mendean, laphurtera eta behenafarrera berheiciri sailcatu ciren; baina, Coldo Çuaçoren arauera, egun euscalqui bakar bat ossatzen dute (naffar-laphurtera), bi azpieuscalqui nagussi dituena: ^[1]

Sartaldecoa: Laphurdico mendebalean eguiten da.
Sorthaldecoa: Laphurdic ekialdean, Naffarroa Beherean , Naffarroa Garaico Luçaiden eta Çuberoaco ipha -mendebaldean eguiten da.

Tarteco eremu bat dago bien artean: Laphurdico erdigunecoa. Uztaritze aldeco hizquerac daude mulço horretan sarthuta.

Gainera, hizquera berheci bi ere badira:

Costatarra : Laphurdic hegoaldeco itsasbazterrean eguiten da. Erdialdeco euscararen eta naffar-laphurtarraren arteco lothura eguiten du.
Amicucecoa : escualde horretan , Laphurdic Bardoce herrian eta Çuberoaco iphar-mendebaldean eguiten da ( Dominchaine-Berroeta , Etcharri , Arüe-Ithorrotze-Olhaibi , Lohitzüne-Oihergui eta Pagola udalerrietan). Naffar-laphurtar euscararen eta çuberotarraren arteco lothura eguiten du.

Tarteco hizquerac Aldatu

Çuaçoren arauera, tarteco hizquerac mendebaldean Laphurdico costaldean Hendaiatic Bidarteraino dira; barnealdean Azcaine , Arbona , Basusarri eta Arrangoitzen ; ekialdean Amicuce ( Naffarroa Beherea ) escualdea eta Pettarraco ( Çuberoa ) mendebaldea.

Neurri chiquian (eta guero eta chiquiagoan) bada ere, Oiarçualdeco eta Bidasso Behereco hizquere badute laphurteraren eçaugarriric, XVI. mende arte laphurterac içan baitzuen eraguinic handiena Guipuzcoaco ipha -ekialdeco eremu horretan. ^[2]

Lehenagoco aldaerac Aldatu

Laphurtera classicoa : XVII. mendean Materrac , Johannes Etcheberri Ciburucoac eta Pedro Axularrec , berce ascoren artean, erabili çuten euscara, Donibane eta Sara herrietaco euscaran oinharritua, Johannes Leiçarragac aurreco mendean erabili çuenetic arras ezberdina; euscara batuaren aitzindari eta oinharrietaco bat.

Eçaugarriac Aldatu

Play media

Miren Aire urepeldar laborari eta abeslaria, Coldo Çuaçorequin hizqueta , Urepelen eguite den naffar-laphurtar euscararen eracusgarri.

Naffar-laphurtar euscarac eçaugarri nagussi hauec ditu: ^[1]

Euscalquiaren eremu guehienean arrotza da i bocalac eraguindaco bustidura; il, in eta it bere horretan erraiten dira guehienetan, busti gabe: edoçoini 'edoceini', gainetic, etcheçaina, etcheraino ... Gainera, erdaratic hartutaco mailegüetan ere palatalizationea saihesteco joera egon da: bainu, botoila 'bottila '. Dena dela, azquen bilhacaera hori ez da gaur egun emancorra.
Bazter bietaco hizquerec hausten dute euscalquiaren batassuna: Çuberoatic guerthuco hizqueretan bada bustiduraraco joera ahul bat eta ascoz indarsuagoa da Laphurdico itsasbazterrean.
ch- hassiera duten hitzetan, horren ordez x- erraitn da: ximino, xingarra 'urdaiazpicoa', xirula, xoko, xori ... Salvuespenen bat gorabehera ( char ), arrotza da ch- hitz hassieran.
nehor 'neho ' eguituraco icenordainac erabilcen dira: nehorc 'nehor ', nehori 'nehor ', nehun 'neho ', nehundic 'nehondi ', nehorat 'nehor '... Ancina Naffarroaco alderdi batzuetan ere baciren horrelacoac, baina jathorriz Iphar Euscal Herricoac direla emaiten du; ciurrenera Laphurdin sorthuac.
-ño da eremu guehienean erabilcen den atzizqui chiquigarri ohicoena: amaño 'inude', baño 'bakarra', haurño 'haurcho', poxiño 'aphurch '…
Erdaraco -on amaiera -oin eguitec joera egon da euscalquiaren eremu guehienean: raçoina 'raçoina , bottoina 'bottoi ', cantoina 'cantoia', sasoina 'sasoia'... Gaur egun francesetic sarcen ari diren mailegu berrietan -ona eguitec joera dago: balona, marrona ...
-aia amaiera agueri da mailegu çaharretan: visaia 'aurpegui ', lengoaia 'hizcunça , curaia 'kemena', salvaia 'bassati ', usaia 'ohitura'... Arau hori ez da gaur egun emancorra; içan ere, -adxa eguite da mailegu berrietan: depanadxa 'componquet ' ( dépanague tic), recicladxa 'bircyclatzea' ( recyclague tic)…

Referenciac Aldatu

↑ ^a ^b ^c Coldo Çuaço : «Eçagarriac» , Euscalquiac.eus .
↑ Coldo Çuaço (1997): «Oiarçungo hizqueraren cocagunea», in Fontes linguae vasconum: Studia et documenta , 76. cembaquia, 397-426. orrialdeac.