Naffar-laphurtera

Naffar-laphurtera edo naffar-laphurtar euscara Euscal Herrico ipha -ekialdeco euscalqui bat da, Laphurdin , Naffarroa Beherean , Naffarroa Garaico Luçaide ibarrean eta Çuberoaco ipha -mendebaleco cembait udalerritan ( Dominchaine-Berroeta , Etcharri , Arüe-Ithorrotze-Olhaibi , Lohitzüne-Oihergui eta Pagola ) hitz eguiten dena. Baztanaldeco eta Aezcoaco ibarretan (Naffarroa Garaia) tarteco hizquerac minçatzen dira, naffarreraren eta naffar-laphurteraren artecoac. ^[1]

██ Nafar-laphurtera

Azpieuscalquien sailcapena Aldatu

Naffar-laphurtar euscararen gaur egungo mappa (Coldo Çuaço, 2015)

Euscalquien mappa, sailcapen çaharrean.
Lapurtera Behe naffarrera

XX. mendean, laphurtera eta behenafarrera berheiciri sailcatu ciren; hala ere, Coldo Çuaçoren arauera, egun euscalqui bakar bat ossatzen dute (naffar-laphurtera), bi azpieuscalqui nagussi dituena: ^[1]

Sartaldecoa: Laphurdico mendebalean eguiten da.
Sorthaldecoa: Laphurdic ekialdean, Naffarroa Beherean , Naffarroa Garaico Luçaiden eta Çuberoaco ipha -mendebaldean eguiten da.

Tarteco eremu bat dago bien artean: Laphurdico erdigunecoa. Uztaritze aldeco hizquerac mulço horretan sarthuta daude.

Gainera, hizquera berheci bi ere badira:

Costatarra : Laphurdic hegoaldeco itsasbazterrean eguiten da. Erdialdeco euscararen eta naffar-laphurtarraren arteco lothura eguiten du.
Amicucecoa : escualde horretan , Laphurdic Bardoce herrian eta Çuberoaco iphar-mendebaldean eguiten da ( Dominchaine-Berroeta , Etcharri , Arüe-Ithorrotze-Olhaibi , Lohitzüne-Oihergui eta Pagola udalerrietan). Naffar-laphurtar euscararen eta çuberotarraren arteco lothura eguiten du.

Tarteco hizquerac Aldatu

Çuaçoren arauera, tarteco hizquerac mendebaldean Laphurdico costaldean Hendaiatic Bidarteraino dira; barnealdean, Azcaine , Arbona , Basusarri eta Arrangoitzen ; ekialdean Amicuce ( Naffarroa Beherea ) escualdea eta Pettarraco ( Çuberoa ) mendebaldea.

Neurri chiquian (eta guero eta chiquiagoan) bada ere, Oiarçualdeco eta Bidasso Behereco hizquere badute laphurteraren eçaugarriric, XVI. mende arte laphurterac içan baitzuen eraguinic handiena Guipuzcoaco ipha -ekialdeco eremu horretan. ^[2]

Lehenagoco aldaerac Aldatu

Laphurtera classicoa : XVII. mendean Materrac , Johannes Etcheberri Ciburucoac eta Pedro Axularrec , berce ascoren artean, erabili çuten euscara, Donibane eta Sara herrietaco euscaran oinharritua, Johannes Leiçarragac aurreco mendean erabili çuenetic arras ezberdina; euscara batuaren aitzindari eta oinharrietaco bat da.

Eçaugarriac Aldatu

Miren Aire urepeldar laborari eta abeslaria, Coldo Çuaçorequin hizqueta , Urepelen eguite den naffar-laphurtar euscararen eracusgarri.

Naffar-laphurtar euscarac eçaugarri nagussi hauec ditu: ^[1]

Euscalquiaren eremu guehienean arrotza da i bocalac eraguindaco bustidura; il, in eta it bere horretan erraiten dira guehienetan, busti gabe: edoçoini 'edoceini', gainetic, etcheçaina, etcheraino ... Gainera, erdaratic hartutaco mailegüetan ere palatalizationea saihesteco joera egon da: bainu, botoila 'bottila '. Dena dela, azquen bilhacaera hori ez da gaur egun emancorra.
Bazter bietaco hizquerec hausten dute euscalquiaren batassuna: Çuberoatic guerthuco hizqueretan bada bustiduraraco joera ahul bat eta Laphurdico itsasbazterrean ascoz indarsuagoa da.
ch- hassiera duten hitzetan, horren ordez x- erraitn da: ximino, xingarra 'urdaiazpicoa', xirula, xoko, xori ... Salvuespenen bat gorabehera ( char ), hitzen hassieraco ch- arrotza da.
nehor 'neho ' eguituraco icenordainac erabilcen dira: nehorc 'nehor ', nehori 'nehor ', nehun 'neho ', nehundic 'nehondi ', nehorat 'nehor '... Ancina, horrelacoac Naffarroaco alderdi batzuetan ere baceuden, baina jathorriz Iphar Euscal Herricoac direla emaiten du, ciurrenera, Laphurdin sorthuac.
Eremu guehienean erabilcen den atzizqui chiquigarri ohicoena -ño da: amaño 'inude', baño 'bakarra', haurño 'haurcho', poxiño 'aphurch '…
Euscalquiaren eremu guehienean erdaraco -on amaiera -oin eguitec joera egon da: raçoina 'raçoina , bottoina 'bottoi ', cantoina 'cantoia', sasoina 'sasoia'... baina egun, francesetic sarcen ari diren mailegu berrietan, -ona eguitec joera dago: balona, marrona ...
Mailegu çaharretan -aia amaiera agueri da: visaia 'aurpegui ', lengoaia 'hizcunça , curaia 'kemena', salvaia 'bassati ', usaia 'ohitura'... Arau hori ez da gaur emancorra, mailegu berrietan -adxa eguite baita: depanadxa 'componquet ' (< dépanague ), recicladxa 'bircyclatzea' (< recyclague )…

Referenciac Aldatu

↑ ^a ^b ^c Coldo Çuaço : «Eçagarriac» , Euscalquiac.eus .
↑ Coldo Çuaço (1997): «Oiarçungo hizqueraren cocagunea», in Fontes linguae vasconum: Studia et documenta , 76. cembaquia, 397-426. orrialdeac.