Joputza
Joputza legue , ohituraz edo accordioz persona bat, jopu icenecoa, jaun iceneco berce persona baten lurretan cembait cerbitzu eta ordainsarien truquean vici eta lan eguiten dueneco egoera da, berheciqui Europan nagussit cena Erdi Aroan , feudalismo deritzon systema socioeconomicoan. Basailua ez beçala, jopua ez cen asquea, jabearen mempecotassun ossoan cegoen, sclavotzaren anceco baldincetan. Jaun feudalen lurretara guztiz lothuta ceuden persona hauec eta Erdi Aroco nekaçarien copuru nagussiena içaitera iritsico ciren. Harreman hauec jaurerri deithuric eremuetan emaiten ciren, ceinetan jauna eta nekaçaria harreman economico, social, politico eta juridicoen bidez uztarcen ciren. Dena den, harreman hauec ez ciren bakarric mempecotassunaren bidez eçarcen, elkarrequico babes eta fideltassun harremanac ere baciren. Mempeco nekaçaria jaunaren cerbitzura egoitera behartua cegoen bitartean, jaunac nekaçaria babestu behar çuen [1] .
Sclavotza eçabatzeari buruzco Conventione ossagarriac joputza debecatzen du sclavotzaren anceco practica guisa [2] .
Etymologia Aldatu
Guiçarte feudala guztiz baldinçatu çuen systema hau ikerceraco orduan, oztopo garrancitsu bat içan dute historialariec; systema hau icendatzeco modu ezberdinac eta hauen etymologia, hain çucen. Içan ere, garaico documentuetan servus hitzac morronça eta sclavutza describatzen cituen. Honec, Ancinate Berantiarreco sclavutzaren eta morronçaren arteco transitione garaiaren ikerqueta çailcen du, chronologicoqui mugatzea oztopatuz. Gainera, morronça bethe bethean eçarcen denean (XI-XII. mendeac) servus terminoa documentuetatic desaguercen da, bere ordez thoquian thoquico icenac aguertuz, ceinec ez çuten realitate berdina describatzen ( homines proprii, homines de corpore, villani, iuniores, collaços, vassalllos, commanentes, mezquinos… ) [3] .
Jathorria Aldatu
Cembait nekaçarien joputza oinordecotzari lothua cegoen, eta berce batzuena ban eremu batean vicitzeari. Millagarren urtheco servi guti batzuc, Goi Erdi Aroco sclavoen ondorengoz ossaturic egonen lirateque, demborac aurrera eguin ahala jopu berriz ossatuco cirenac. Jopu berri hauec guiçarte maila pobreenetatic ethorrico liratezque, cigor jurisdictional baten bidez edo haien burua vorondatez escainiz bihurtuco cirelaric jopu [4]
Nekaçari asque eta morroien arteco desberdintassunac Aldatu
Nekaçari libre eta morroiac feudalismoco gueruç baxuenac ciren eta honen gainean mantencen cen systema feudal guztia. Morroi guehienac, Goi Erdi Aroan beraien lurrac salcera edo emaitera behartuac ikussi ciren, garai hartan cegoen crisiarengatic eta segurtassun eçarengatic. Azquen hau içan cen ohicoenetaricoa, hau da, segurtassun eça içaitea jaunari lurrac emaitera beharceco. Erasso guzti horiec jaunaren escutic ethorrico ciren [5] .
Erdi Aroco nekaçari guehienac jaurreri baten barnecoac ciren, ceina jaun baten eraguin esparrua cen ikuspunctu economico, juridico, social eta politicotic. Aditu desberdinen eritziac ikussi ostean, beharrezcoa da nekaçari eta jaunen arteco baque-harremanen idea deuseztatzea. Hauec ethengabean içan cituzten liscarrac, egoera edo desira desberdinengatic eman citezqueelaric: basoaren erabileragatic, errentengatic… . Nekaçari guzti hauen vici baldinçac esparru desberditan baldinçatuta ceuden, eta hauec, sarritan, borroca esparruen bidez lorthutacoac ciren [6]
Nekaçari libre eta morroien arteco desberdinasun handiena ascatassunarena içanen cen. Nahiz eta hauec ere derrigorrezco lanac eguin behar (adibidez jaunaren basoan), ascatassuna çuten bertatic alde eguin eta harreman social berriac sorceco. Çamen araçoa batez ere systema ban jaurgoa eçarri cenean hassi cen. Nekaçari libreac, adibidez, gueroago jaunaren basailu beçala lan eguiten hassico ciren jaunaren agente militarrac bihurtuz feudo baten truque. Guzti hau aldatzen joan cen jaunec corbeetaraco (hots, lan-cerbitzuetaraco) çuten interessa jaisten joan cen heinean. Hauec diruagatic aldatzen joan ciren, eta bertan jaunaren eta nekaçarien arteco mempecotassuna galcen joan cen, honela bakoitzaren eta batez ere nekaçarien cudeaqueta libreago batera hurbilduz. Honen harira, hiriac ere loratzen ari cirenez jaunec beldurra çuten nekaçariac bertara joaiteco. Honetaraco lurraren concessioneac emaiten hassi ciren eta corbeac eçabatu edo asco murriztu cituzten [7] .
Morronça, aldiz, desberdina cen. Erdi Aroco jopuen aurretico jopua içaitearen erranahia desberdina cen, honec berce batena cinela erran nahi baitzuen. Hori aldatzen joan cen eta Erdi Aroan bi eçaugarri nagussi cituen: lurraren gaineco eta guiçaquien gaineco controla. Control hau jaunec bothere jurisdictionala lorthu çutenean areagotu cen. Systema honetan jaunac ez du ia çucenean bere lur guztia lancen; hau eguin beharrean bere lurra jopuei emaiten cerauen/cien hauec lanceco, bethiere renta edo cerbitzu batzuen alde. Erdi Aroan ere jopuen eta jaunen arteco harremanac aldatzen joan ciren, erraiteraco, rentac ordainceco orduan. Jaunarençat hassieran garrancizcoac ciren reservac, mansoac, corbeac edota rentac, azquen hauec elicagaietan ordaindutacoac eta dirutan nahico copuru baxuan. Biztanleriaren eta commercioaren hazcundearequin gauçac aldatzen joan ciren, eta azquenic Behe Erdi Aroan garranci handiena rentac hartu çuten [8] .
Jaunen imposaquetac Aldatu
Morronatzaren eçaugarri nagussienetarico bat ciren çamac. Nekaçariei pressionea eguiteco valiabideac ciren, eta jaunec haimbat cituzten [9] .
Nekaçariec eçagutzen çuten autoritate bakarra haien jaunac ciren, gazteluetaco nagussia . Lehenago vicarii beçala eçagutuac, functionario publicoac, guiçon hauec condearengandic castelllania iceneco bothere bat hartu çuten, hau da, beraien barrutiaren gaineco botherea lorthu çuten. Haien burua senior deitzen çuten. Horregatic, vicariotza jaurerri bihurtu cen eta jaurerri hauec hutsal bihurtu cituzten [9] .
Jaun hauec castelllania honen muguen barruan vici ciren guiçon-emacume guztien gainean aguinceco ahalmena çuten. Armadac recrutatzeco escubidea ere bethetzen çuen, edo, guero eta ohicoagoa bihurtu cen beçala, horren ordezco cergac eta cerbitzuac reclamatzen cituen. Lehenago guiçon libreec condeari edo vicario -ordezcariari emaiten cerauzquioten leialtassun-cinac jassotzeco auquera ere baçuten. Hau guztia jaunec nahi çuten ia guztia içaitera passa cen. Gazteluaren inguruco biztanleac eta gazteluco jaunarequin lotzen cituzten lothurac indartu eguin ciren; naturaz aldatu ciren eta içaera personalagoa hartu çuten [9] .
Landa-collectivitateec bethi ascatassunez goçatu içan cituzten erabilera-escubideac jaunen ban-aren mende gueratu ciren. Ban delacoac nekaçarien vicitza publico eta privatuaren alderdi guztiac bildu cituen (berdin cen cein baldinçatan). Orain ephaitzeco eta cigorceco escubidea çuten jaunec. Justicia ere beraiençat gorde ceçaqueten, edo berceren bati eman. Practican, valiabide mugagabeac eman citzaqueen. Indarra eçarrita, nekaçariac cergapetu eguin behar ciren isunen copurua mugaric gabe bidercatzeco, diruzco calte-ordainei etequina atheratzeco eta alodioac confiscatzeco edo morronça-baldinçara murrizteco [9] .
Çamac Aldatu
Thoquian-thoquico jaurgoetan desberdinac ciren. Hurrengoac, cehazqui, Cataluniaco jaurgo jurisdictionaletan içan ciren imposatuac [9] .
Jathorri publicoco çamac Aldatu
Vicarius -a cen bothere publicoaren ordezcaria bere barrutian. Regueari çor citzaizquion tributuac jassotzen cituen. Bothere publicoaren gaimbeherarequin honec ohitura honequin jarraitu çuen arren, guztiz arbitrarioa içan cen eta ascotan berac bildutaco ondassunac berarençat edo bere clientelarençat içanen ciren [9] .
Renta publicoen bilqueta arbitrarioaren eta ordainarazpen hutsalaren arteco aldea ez cen batere arguia; horregatic, ban -eco ugaçabec osso erraz nahas ceçaqueten [9] .
Atherpetchea (ostatu-escubideac) eta ancecoac Aldatu
Guiçon asque ororen lehen bethebeharra condeari edo bere ordezcariei beren teilatupean ostatu emaitea cen, cargu publicoaren beharrec hara joaitera beharcen cituztenean. Imposaqueta hori noizbehincacoa baino ez cen, ez cen çama gogorreguia.
Guzti hau bethebehar horren onuraduna auçoco jauna içaitera igaro cenean guerthatu cen. Noiznahi gombida citequeen eta ez cen nehoiz bakarric joaiten, bere cohortea ere berarequin ethorcen cen. Nekaçarien etcheco janharia azcar agorcen cen, eta visita horiec sarriegui repicatzen baciren, ciurrenic gombidatuac mahai huts batequin aurki citezqueen. Atherpetchea cerbitzu arautu bat bihurtu cen eta etche bat janhari gabe utzi beharrean, gazteluaren inguruco etche guztiac chandacatuz joanen ciren. Ordainetan, urtheco harrera baino ez cen bihurcen (harçailea, harreraguilea). Oraingo honetan, nekaçaria behartuta cegoen gaztelutic cethocen biztanleei oguia eta edaria emaitera, baita ostatua ere. Baina jaunei eta haien fidelei nekagarria irudituco citzaien nekaçarien ekoizpena consumitzeco thoquiraino joan beharra içaitea. Erraçagoa cen nekaçariac gaztelura eramaitera beharcea. Horrela, receptum ere specieco cerga bihurtu cen. Litequeena da hau urtheco berce renta batzuequin nahastea, horiec ere specietan ordaincen baitziren [9] .
Prestatione paramilitarrac Aldatu
Guero eta gutiago escatzen citzaien nekaçariei guerra-expeditioneetan beren armac har citzaten, baina oste-cerbitzuac ez cerauen/cien pisuric kendu, nahiz eta nobleciaric ez içan. Konductum çamac atsecabetzen cituen: çaldunei jarraitu beharreco horniduren eta ekipajearen garraioaz arduratzen ciren. Çainça-cerbitzuac ere baceuden. Colonoec haien muguen babesa bermatu behar çuten garaian, berebicico garrancia çuten, eta çaharquituta gueratu ciren guerlari professionalen goarnicioec gazteluetan ordezcatu cituzten [9] .
Fogaces (ogui ) eta civades (olh -alea) dira soldadutzari lothutaco impositioneen cerrenda hau ossatzen dutenac. Lehenengoac, hassiera batean, campainan cehar guerlariac consumitzeco bideratuac egon ciren, eta dembora asco ceramaten condeen eta aphezpicuen diru-bilquetetan sarthuta. Olho-aleari dagoquienez, çaldunen beharrac assetzeari lothutaco berricunça da. Osso azcar hedatu cen: ia leku guztietan nekaçariac behartuta ceuden gazteluraco olhoa landatzera euren lursailean [9] .
Jaquina, bethebehar militarrec lan-cerbitzuac ere barne harcen cituzten. Mempecoec bethi içan çuten harresien mantencean, berreraicunçan edo gothorleku defensibo berrien eraicunçan parte harceco bethebeharra. Necaçal lanac eguiteco garaia cenean, jaunac ere bere sorhoetan erabilcen cituen. Ethengabe hedatzen ari cen eta ban -eco jabeec adimienez manipulatu çuten guiçon asqueen cerbitzu militarrac corbearunz guidatuz bucatu çuen [9] .
Çama judicialac Aldatu
Placitos delacoac processu judicialetatic atherataco çuceneco irabaciac ciren, eta iusticias : gaztelac baino noizbehincacotassun chiquiagoco cuotac escatzen cerauzten bere jurisdictioneco biztanleei beren functione judicialengatic. Jaunaren privilegio nagussietaco bat estacamens -ac escura harcea cen: aucilariec auciaren hassieran ordaindutaco fidançac ciren. Benetaco monopolioa cen, eta jaurerri-bothereen cerrendetan aiphatzen da lehenic. Horrec indarra emaiten ceraucon jaunari nekaçarien aurrean, eta sarritan beraien vorondatearen contra deitzen cerauen/cien auciteguiari. Gordailuac hartutacoan, eçarri nahi cituen plaçatchoen copuru ossoa ascatassun ossoz cehazteco moduan cegoen. Copuru hori aldatu eguiten cen ephaitutaco casuen arauera [9] .
Placitos minores -ac jaunac eçarcen cituen isun soilac ciren, jocabide charraren errudunçat jotzen cituenei, eta placitos maximos -ac, berriz, condemnatuaren jabetzaren confiscationea supposatzen çuten [9] .
Jaunen pirateria Aldatu
Nekaçari classearen gain hassitaco renta berrien mulçoa icendatzen çuten. Fortia synonymo moduco bat içanen cen: indarqueriaz lorcea erran nahi çuen, eta extorsione horren emaitza ciren fortia- c. Mota ascotacoac ciren [9] .
Tolta, kesta eta thaila Aldatu
Gazteluco jaunac eta bere functionarioec gaztelutarren elicadura-reservengatic çucenean jassotaco diru-bilquetac dira. Ehunecoac familia-buruaren valiabideequico proportionalac içan direla dirudi, eta confiscatutaco productuen içaera escualdearen araueracoa cen [9] .
Harrapaquetac eta berce erabilera batzuc Aldatu
Regulartassunez jassotaco diru-sarrerez gain, noicean behineco onura batzuc guehitu behar ciren, harrapaquetac . Tolta, fortia eta troba terminoequi lothuta egon ohi cen jaunen cerga. Oraindic ez daquigu cein içan cen honen jathorria, baina mempeco nekaçari guztiec behin baino guehiagotan eman behar içaiten cituzten onharpenac. Troba delacoaren casuan naufraguioetan lorthutaco elementuetatic atherataco çama da, eta aurkitutaco guztia edo aurkitutacotzat jo citequeen guztia aiphatzen çuen, hau da, jaunac, ban botherearen arauera bereganatzea egoquitzat jotzen çuena [9] .
Ezconça eta herenciaren gaineco çamac ere eçarrico cituen jaunac. Bere morroiei debecu bat jarcen cerauen/cien beraien circulutic hurbil ezconceco, eta campora joanez guero tasa bat ordaindu behar cen. Hau morroienganaco controla areagotzeco erabilcen çuten. Herenciari dagoquionez, jaunac escubidea çuen heriotza batean aurrean diru-copuru hori berarençat harceco. Hau batez ere casu berhecietan emaiten cen, adibidez, familia hil edo bertaco seme-alabac gazteeguiac cirenean hau cudeatzeco. Sarritan azquen honetan herencia hori itzuli eguiten cen, baina copuru bat kenduta [10]
Badaquigu raçoin hauen ondorioz lorthutaco onurac 1060 baino lehen aguertu cirela, eta guero onura horiec handitzen hassi cirela [9] .
Troba naufraguioeta lorthutaco elementuetatic atherataco çama da, eta aurkitutaco guztia edo aurkitutacotzat jo citequeen guztia aiphatzen çuen, hau da, jaunac, ban bothereare arauera bereganatzea egoquitzat jotzen çuena [9] .
Corbea banalac Aldatu
Corbea IX. mendean eçarri cen mempeco lurretan. Lehen aldiz 1039. urtheco idatzi batean agueri da: Vallverteco jabe alodialac iova bat emaitera behartuta ceuden, bakoitzac urthean behin lanegun bat gazteluaren dominicatura delacoan. 30 urthe beranduago badirudi egunerocotassuneco ohitura bihurtu cela, behinçat Catalunian. Hurrengo mendeetan regulartassunez aguercen joan ciren lurralde honetan. Corbea hauen jathorria complexua da, baina argui dago nekaçarien ostea ordezcatzen çuela. Iova hauec bethi traguins , guaita edo civada çamen ondoan, baita berce çama paramilitarrequin batera ere, beraz, horrec ere aztarna bat eman deçaque [9] .
Corbea berri horiec emaitera beharturic ceuden bakarrac yunta c cituzten nekaçariac ciren. Horregatic, lanaren antholaquetarequin cerikussia duten çamac dira. Litequeena da jaunec beraien escariac aldatzea, basailuec çuten ekipamendu technicoaren arauera. Gaucez ordaindu beharreco ordainquetequin guerthatzen cen beçala, lan itchuracoequin ere berdina guerthatzen cen. Jaunari ez citzaizquion axola braceroec eman cietzaqueoten cerbitzu cascarrac, eta ascoz ere interessatuago cegoen bere animalia proprioac cituzten eta lan gogor eta regularra eguiten çuten nekaçariengandic lor ceçaqueenarequin. Cençu horretan, corbea hutsalac aurrerapen technicoaren emaitza guisa aguercen dira, eta botherearen jabeec beren onurez aprovecha ceçaqueten valiabideetaco bat beçala [9] .
Hutsalqueriac eta monopolioac Aldatu
Bere helburu nagussia jaunac nekaçaritza-ekoizpenaren eraldaquetaren gaineco controla içaitea cen. Beraiena cen barrutiaren azpieguitura technicoen çathia erabat bereganatzea supposatzen çuen. Badirudi haren aguerpena gaineraco ordainarazpen hutsalena baino aphur bat berantiarragoa dela. Horrec guztiac ehotzearen, labeen eta forjen monopolizationea cekarren.
Hutsalqueriei dagoquienez, ikuspunctu cehatz batetic hartu behar ditugu: haien helburu nagussia jaunac nekaçaritza-ekoizpenaren eraldaquetaren gaineco controla bermatzea cen. Hutsalqueria honen aguerpena berceac baino beranduago aguertu cen. XI. mendearen erdialdera arte ez ditugu lehen aiphamen idatziac aurkitzen eta lehen hutsalqueriac mendearen erdialdera eçarri cirela pensa deçaquegu. Horrela, garagarra eta garia errotatic passatu behar cituzten; beraz, jaunec errotaren gaineco monopolioa eçarcea erabaqui çuten. Momentu aproposa içan cen: colono communitateec eraiquitaco errotac çaharrac jadanic hondamenaren mehatchupean hassi ciren; gainera, lehengo jabequideei cegozquien çathi asco (ehotzeco egunac eta gauac) botheretsuen escuetan gueratu ciren [9] .
Azquenic, errota çahar haiec communitatearen beharrac behar beçala assetzen ez cituzten eraiquin çaharquituac ciren eta jaunac eraiquitzen hassi cirenequin nekez lehia citezqueen. Sanahujaco casuan, oraindic jaunec indarra erabili behar çuten nekaçariac beharceco, eta haien monopolioac eçarcen amaitu baçuten ere, pausoz pauso joan behar içan çuten. Lehen urrhatsa, çalançaric gabe, barruti bateco edocein errotatan bere alea doan ehotzeco privilegioa bermatzen çutela cen. Bigarren urrhatsa alea ehotzearen gaineco omenaldia eçarcea içan cen, euren errotetan edo euren jabetzacoac ez ciren errotetan eguiteco. Gainoncecoa erraz asmatzen da: errota alodialac jaurerrico erroten çama berberen mempe ceuden, baina technologicoqui aphalagoac cirenen ecin çuten haiequin lehiatu. Egoera hau leguearen monopolio bihurtu cen [9] .
Labeei eta burdinolei dagoquienez, eguindaco bidea nahico ancecoa içan cen. Parochiaren ondoan burdinolac eta labeac eçarri cituzten eta XI. mendearen erdialderaco jada etequin handiac lorcen ari ciren. Mozquinac areagotzeco, nahicoa cen jaunençat burdinazco tresnen fabricationean eta hauen mantence-lanetan eta oguia eguiteracoan tributu bat eçatzea [9] .
Referenciac Aldatu
- ↑ Bonnassie, Pierre. (1983). Vocabulario básico de la historia medieval. Crítica, 207-211 or. .
- ↑ Sclavotza, sclavoen salerosqueta eta sclavotzaren anceco eracundeac eta eguinerac eçabatzeari buruzco Conventione ossagarria. Geneva .
- ↑ Bonnassie, Pierre. (1983). Vocabulario básico de la historia medieval. Crítica, 207-211 or. .
- ↑ Feller, Laurent. (2015). Campesinos y señores en la Edad Media: siglos VIII-XV.. Universitat de València .
- ↑ Rösener, Werner. (1990). Los campesinos en la Edad Media. Crítica, 225-226 or. .
- ↑ Rösener, Werner. (1990). Los campesinos en la Edad Media. Crítica, 227-228 or. .
- ↑ Rösener, Werner. (1990). Los campesinos en la Edad Media. Crítica, 228-230 or. .
- ↑ Rösener, Werner. (1990). Los campesinos en la Edad Media. Crítica, 230-233 or. .
- ↑ a b c d e f g h i j c l m n o p q r s t u v w Bonnassie, Pierre. (2003). «El señorío banal y los cambios en la condición del campesinado libre» La Edad Media a debatte. Acal, 190-218 or. .
- ↑ Rösener, Werner. (1990). Los campesinos en la Edad Media. Crítica, 233 or. .
