Joan Tartas

Joan Tartas ( gaztelaniaz : Juan Tartas ; francesez : Jean de Tartas ), hutseguite bategatic Ivan icenarequi ere eçaguna, ( 1610 inguru - ?), euscal idazlea içan cen, Onsa hilceco bidia ( 1666 ) eta Arima penitentaren occupatione devotaq ( 1672 ) ascetica liburuen eguilea.

Joan Tartas
Vicitza
Jaiotza	Sohüta , 1610
Herrialdea	Çuberoa , Euscal Herria
Heriotza	eceçaguna (412/413 urthe)
Hezcunça
Hizcunçac	euscara
Jarduerac
Jarduerac	idazlea eta aphez catholicoa
Sinhesmenac eta ideologia
Religionea	Romatar Eliça Catholicoa

Vicitza

Olhoroeco Donamaria cathedraleco calonje içan cen.

Haren vicitzari buruz ecer guti daquigu. 1610 - 1612 . urtheen bitartean jaio cela uste da. Aurkitu diren informatione ithurri urrietan data ugari agueri dira, denac 1610eco hamarcadaren ingurucoac. Aita Sohütaco nekaçari dirudun bat omen çuen, eta lehen ikasquetac Lescarreco ( Bearno ) Barnabitasen eguin cituen 1624n . Sanz de Tartas , Johannes Leiçarragaren Bibliaren ( 1565 ) çucençaileetaco bat, beharbada Joanen ossaba çaharra içan cela uste da.

Olhoroeco Donamaria cathedraleco calonje cela, Arüeco rectore icendatu çuten, eta titulu horrequin icempetu cituen bere bi obrac. 1662 aldean Mitiquile eta Hospitalepeaco parochiac dituela daquigu. Arüen celaric, bere obra garrancitsuena eta çabalduena arguitaratu çuen: Onsa hilceco bidia , heriotza ona içaiteco pausoac eta prestacunçac arguitzen dituena. 1673an Arüeco eta Atharratzeco rectoretzat signatu çuen Olhoroeco gotzainari çucendurico discursoa. Handic aurrera ez dugu haren vicitzari buruzco berce informationeric.

Onsa hilceco bidia ( 1666 )

Onsa hilceco bidia , 1666an arguitaratuta, Joan Tartasen lehen liburua içan cen, eta baita eçagunena ere.

Ascetica liburua da. Bertan ondo hil nahi duenac ondo vicitzen ikassi behar duela açalcen du, eta ondo vicitzeac noizbait hilco garela orhoitzea escatzen du. Badu ere eransquin chiqui bat, euscaraz haimbat othoitz, Jaincoaren eta Eliçaren mandatuac, Ama Virginaren haimbat letania eta iracurleei idatzitaco cembait verso aguercen dituena.

Bere thesiaren frogagarri guisa, philosopho classicoen aiphuac, Bibliatic jassoa eta christau-idazleenac tartecatzen ditu: San Agustin , Aristoteles eta Seneca , berceac berce. Regueen vicitzaren inguruco guerthacariac ere contatzen ditu, maila jassoaz. Berce haimbat exemplu ere erabilcen ditu, iracurleari atseguina içaiteco asmoz. Axularren kutsua ere sumatzen omen çaio. Hala ere, Tartasen prosa Axularrena baina trausquiloagoa eta stylo, edergarri eta valiabideetan chiroagoa da.

Liburuac Europan cehar aurreco mendean çabaldutaco salvatione-planguinça individualiçatzaileari jarraitzen derauco/dio.

Badirudi liburuac arguitaratzeco araçoac içan cituela, bertan aguercen den lehen approbatione delacotic azquenera çorci urtheco aldea baitago. Autore paganoen aiphuac beguirune handieguiz hartu cituen eta exemplu gordineguiac cerabilçan, dirudienez. Tartasec Eliça-ohiturac honelacoetan gommendatzen çuen ondozcatzeari mucin eguinez, liburuaren laur capituluac honela antholatu cituen bere hitzetan: "lehenian… paganoen erranaz, bigarrenian legue çaharreco scriptura saindiaz. Hirurgarrenean legue berriaz eta eliçaco doctor saindiaz. Laurgarrenian raçoin differentez frogatzea: onsa hilceco bidia dela herioaz eta hilciaz orhitzia ".

Çathi bat

«

Bekatoria: considera eçaçu othoy cer erranen den çutaz eta nitaz guré ondoan. Guré ondocoec erranen duté non sorthu güiren, guré vician dituçu guré iuguiac edo çeruan edo iffernuan errecompensu edo punitione emaiteco, edo batera edo bercera condemnateco. Orthoit çaite munduco onetaric estugula deus eré gurequila eramanen guré obrac bayci, onac edo gaixtoac; cana bat edo bigua lur, athorra bat eta mihisse bat, hurs bat edo biga içanen direla guré azquen onac, gure possessioneac eta guré thresonac; handic harat guré gorphutza ioanen dela chicharien tripara eta lurthuco eta herrausteco dela eta guré arimaren ossatatu çerua edo iffernua içanen dela eta haren lagunac edo demonioac edo aingüeruac içanen direla; gracian parti badabi, lencoa segur; bekatian badoa, deabrua harençat infailliblé.

»

Arima penitentaren occupatione devotaq (1672)

Orthecen (Bearno) aguertu cen eta bere icemburuac dioen beçalaxe, christauen gogoeta asceticoac ditu gai nagussitzat, othoitzaz, barauaz eta amoina z athal bana duelaric. Orthecen arguitarat çuten, eta seguru asco bertaco erret editorearen ezjaquintassunaren erruz huts eguite ortographico ugari daude.

Axularren eraguin nabari da: adibide, errefrau eta sanctu ugaric errandacoa aurki deçaquegu. Hauxe da obraren banaqueta:

• Sarrera : Francesez idatzia regueari; Iruria aiphatzen du bertan.
• 1. capitulua: Othoitzar buruzcoa; horren garrancia eta non eta nola eguin behar den açalcen du.
• 2. capitulua: Barauaz dihardu. Franciaco regue baten adibidea jarri ondoren, baraua cer den definitzen du, hausteco laur raçoin emaiten ditu, sei adibide agueri dira eta gorphutza cigorceco beharra adiarazten du.
• 3. capitulua: Amoina definitu, justificatu, hirur exemplu jarri, bi guerthacari açaldu eta berce hirur historio açalcen ditu.

Çathi bat

«

Neure adesquidia, igaren urthian eguin dut eta eçarri arguira libruto bat euscaraz, çoiñen icena baita Onsa hilceco bidia eta comprenitzen baititu onsa hilceco moienac, han agueri den beçala. Gueroz aurthen Iincoaren aiutu saindiarequila batian eguin dut eta nahi camporat idoqui berce pieçato bat, çoiñen handitarçuna oro cerraturic baitago escu bat paperen voluman. Han ikussico duçu hirur princessa ederric, çoin baitira orationia, barura eta amoina; halaber goix-arratzez eguin behar duçun concenciaren examena eta Andere honaren lethariñac. Haien iracurcian eguiten baduçu çure arimaren profitia eta Iincoari othoi eguiten obra honen Autoragatic, uquenen drauçut milla obligatione eta Iincoac emanen drauçu celian çure penaren recompensia.

»

Critica

Tartasec euscara bere arçain laneraco lanhabestzat erabilcen çuen, Eliçaren doctrina çabalceco bide guisa. Hala ere, baldinçapen horrec alde aurrez jarcen dituen muguetatic haratago, Tartas, Axular eta berce asco beçala, mamiaz gainera formaz ere quezcatu cen, nola edo hala, eta horrec haren obra gaur ere estimagarri bihurcen du.

Criticarien eritziz, haren libururic onena lehembicicoa da.

Mitchelenac hassieran Tartas çubereraz idatzi çuen lehen idazletzat hartu çuen, ustez eta Arnaud Oihenart mauletarrac behenafarreraz idatzi çuela. Aurrerago, ordea, Tartasen hizquera Amicuceco euscara dela ondorioztatu çuen, erran nahi baita, çubereraren eta behenafarraren arteco çubi-hizquera. Liburuetaco euscararen oinharrian eguilearen sortherrico euscalquia bide dago, beraz, baina euscara çabalagoa bilhatzen du, berac aithortu beçala Onsa hilceco bidia ren "Iracurçailiari" atharicoan:

«

Ene euscara eta lengajia eztaquit approbatia içanen denez, bai ala ez. Badu orotaric cerbait: Çuberoac, Basanabarrec, eta Laphurdic emandrauco cerbait, baina ez oro. Aruen eguindut neure pieça pobria, hanco lengajia ezpada asqui eder, hanco euscarac du oguena, eta ez euscaldunac.

»

Deigarria da, Axularrec Guero n defendatzen duenaren justu contracoa dioela Tartasec.

«

Baldin eguin baliz euscaraz hambat liburu, nola eguin baita latinez, franceses, edo berce erdaraz eta hitzcunçaz, hec beçain aberats eta complitu içanen cen euscara ere, eta baldin hala ezpada, euscaldunec berèc dute falta eta ez euscarac

»

.

Haren euscara ez da berce batzuena beçain landua, baina bada berezcoa eta solhas çalea. Tartasen originaltassuna bere obren itchura berhecia eta bere nahasquetan dagoque: alde batetic serio, jaquinsu eta culturaçale agueri da; bercetic arrunt, çacar eta barregarri. Luis Villasantec eta Coldo Mitchelenac , norc bere obran, datu hori nabarmencen dute.

Itzulçaile trebea cen Tartas gaztelania , frances eta latinezco passartea bihurcen cituenean. Mitchelenaren arauera, Axularrequin comparatuta Tartasen eruditionea bitchiqueriaz bethea da.

Tartasec, escolagabeen ancera, punctu , coma eta gueldiuneac ahanci eguiten ditu, eta hori ez cen possible içanen stylo berheci baten bilha joan baliz. Hortaz, egungo beguiez ikussita, spontaneismo modernoaren bidea hartu çuen, nahiz eta eguiten çuenaz ongui ez conturatu. Eçaugarri hori osso balerauco/valio gaurcoa daducagu. Punctuac jarri beharrean comac erabilita, textuari lastertassuna emaiten çaio.

Adituen erranetan, Tartasec açalpen-hitzen eta super-hitzen arteco joco neurthua erabilcen çuen bere prosan eta rhetorican.

• Açalpen-hitzetan , historioa , adibideac nahiz gogoetac bilcen dira: aiphu-functionea nagussi da. Hirurgarren persona darabil, guehiembat, passarte horietan.

• Super-hitzetan , aholcuac, deiac edo gommendioac eguiten ditu, ascotan era estu eta larrian, harçailea esnatzeco, ciricatzeco, muguiarazteco: functione eraguileac harcen du indarra. Bigarren persona darabil sarrien horietan.

Axularren ancera, ahozco traditionetic eta sermoiguinçatic asco aldendu gabeco prosa da berea, baina ez Saraco rectorearena beçain landu eta neurthua, ezpada anarchicoxeagoa eta stylo-valiabideetan escasagoa. Haren prosaren rhythmo berheciac, ordea, merituac ere baditu, ekinçari dagoquion vicitassuna emaitea lorthu baitzuen, bere garaico idazleec ez beçala.

Campo estecac

• «Joan Tartas» , Litteraturaren Çubiteguia .
• armiarma.eus Eguile classicoen gordailua .
• EHU. Classicoen gordailua

• Datuac: Q4890209