Wikipedia

Iphar Euscal Herria

Laphurdi, Naffarroa Beherea eta Çuberoa provinciac bilcen dituen lurraldea.
Articulu hau Iphar Euscal Herriari buruzcoa da; beste erranahietaraco, ikus « Hego Euscal Herria ».

Iphar Euscal Herria , Ipharraldea edo Iphar Euscadi , Euscal Herriaren çath bat da, Laphurdi , Çuberoa eta Naffarroa Beherea lurralde historicoec ossatzen dutena; Franciaco republicaren administrationepen egun. 2.967 cm² -co eremua du eta 2016an 298.664 biztanle cituen. 2017co urtharrilaren 1 az gueroztic, Laphurdi, Naffarroa Beherea eta Çuberoaco 158 udalerriec Euscal Hirigune Elkargoa administratioe eracundea ossatzen dute. [1] [oh 1] Bearnorequin batera, Pyreneo Atlanticoac departamenduan dago, Akitania Berria escualdean.

Iphar Euscal Herria
Ipharraldea

Ipharraldea Cocapena.guif
Geographia
Hiriburua
43°19′18″N 1°21′0″W
Açalera 2.967
Administrationea
Governu-systema Francia
Euscal Herri Elkargoa
Demographia
Biztanleria 301.389
Densitatea 101,96 bizt/cm²
Bercelaco informationea

Iphar Euscal Herria edo Ipharraldea icendapenac erabilcen dira, Espainiaco administrationepen dagoen Hego Euscal Herritic ("Hegoalde"tic) berheizteco. Hala ere, practicoa da, baina ez da guztiz erranmolde cehatza, Laphurdi, Naffarroa Beherea eta Çuberoaco çathi handiena Bermeo edo Donostiatic hegoaldera baitago [latitudez]. [2]

Mugaquideac Aldatu

 
Iphar Euscal Herrico mappa.

Iphar Euscal Herriac mugaquideoc ditu: Landac ipharraldea , Cantauri Itsassoa mendebaldean, Hego Euscal Herria hegoaldean eta Bearno ekialdean.

Biztanleac Aldatu

Iphar Euscal Herrico biztanleriaren eçaugarriric adiarazgarriena biztanleriaren banaqueta desorecatua da, lurraldearen beraren oreca handiric gabeco garapen orocorraren isla çucena dena. Laphurdic harcen ditu Iphar Euscal Herrico ia biztanle denac: 859 cm 2 -requi , 205.000 biztanle ditu, horietaco guehienac BAB distritoan. Laburdi baino handiagoa da Naffarroa Beherea –1.318 cm 2 , Guipuzcoare ancecoa–, baina 29.000 biztanle baino ez ditu. Çuberoa Iphar Euscal Herrico lurralde chiquiena da, 785 cm 2 -co eremuaz, baina bera da orobat biztanle gutien dituena, 16.000 lagun. Structuralçat jo daitezqueen araçoac guti arhindu dira azquen hamarcadan Iphar Euscal Herrian: costaldeco eta barnealdeco lurraldeen garapen desorecatua, haimbat escualderen quinca socioeconomico eta demographico larria, Iphar Euscal Herriari dagozquion erabaquiac bertan hartu ecin içana, euscararen gaimbehera.

Banaqueta administrativoa Aldatu

Saconceco, iracurri: « Euscal Herri Elkargoa »

2017co urtharrilaren 1etic aurrera, Iphar Euscal Herrico udalerriac, Esquiula ez berce, Euscal Herri Elkargoa entitate administrativo officialaren barnean eguituratuac daude [3] . Ipharraldean Bearno escualdearequi batera Pyreneo Atlanticoac departamendua ossatzen dute, Akitania Berria escualdearen barnean.

Escualdeac Aldatu

Iphar Euscal Herrico escualdeac eta udalerriac
     
       Euscal Costa-Aturri (Angelu-Baiona-Biarritz-Bocale)        Laphurdi Beherea        Laphurdi Ekialdea        Laphurdi Erdialdea        Laphurdi Garaia        Laphurdi Itsaseguia        Agramont        Amicuce        Arberoa        Baigorri-Orçaice        Garaci        Oztibarre        Arbaila        Basabürüa        Pettarra


Economia Aldatu

Saconceco, iracurri: « Euscal Herrico Laborança Gambera »
 
Baionaco portua .

Costaldeco eta barnealdeco escualdeen arteco desoreca guero eta handiagoa da alhor economicoan Ipharraldeco eçaugarri nagussia. Laphurdin tourismoac jarraitzen du lehen diru ithurria içaiten, baina industria ere asco garatu da. Aeronautica, electronica, telecommunicationeac, alçairuguinça eta berce haimbat sectore garrancitsuri lothutaco empresa handiac cocatu dira Laphurdin, eta Baionaco portuac ere garranci handico eraguile economicoa içaiten jarraitzen du. Oro har, asco diversificatu da economia Laphurdin azquen urtheotan, eta Hego Euscal Herrico haimbat sectorerequin ere integratione maila handi samarra lorthu du. Çuberoan eta Naffarroa Beherean, aldiz, nekaçaritzari eta abelçainçari eusten deraucote/diote guehiembat, nahiz eta industria ere hassi den garatzen han-hemenca. Escualde horien garapeneraco garranci berhecia içan deçaque laborançari lothutaco industria berriac sorceac –erraiteraco, gaztaguinçaren ingurucoac–, baita costaldetic barrualdera çabaldu den tourismoac ere, nahiz eta hori jarduera ossagarria içan oraindic. Çuberoan eta Naffarroa Beherean empresa projectu berriac sustatzeco, berceac berce, hirur gune sorthu ciren duela urthe batzuc: INDAR Donibane Garacin –guehiembat esculanguinçarequin, cerbitzuequin eta elicagai eta laborançarequin lothutac jarduerac harcen dituena–, ALDATU Maule-Lextarren eta ODACE Donapaleun . Nolanahi ere, langabecia tasac handiagoac dira Iphar Euscal Herrian Franciaco gaineraco escualdeetan baino. 1998an % 15 ingurucoa cen langabecia tasa, Franciaren batez bercecotic ia hirur punctu gainetic. Hogueita borz urthetic beheracoen artean, % 40ra helcen cen langabecia. Hori dela eta, oraindic ere gazte ascoc Euscal Herria utzi behar dute vicimodua berce nombait aurkitzeco, edota barnealdetic costaldera abiatu, eta, hortaz, ecin içan da aldatu Iphar Euscal Herrico ohico emigrationea.

2015eco urtharrilec datuen arauera, gutieneco soldata garbia 1.136 eurocoa da hilean Iphar Euscal Herrian [4] .

Laborança Aldatu

2015 hassiera , Iphar Euscal Herrian guztira 4.454 etchalde ceuden, 2010eco datuen arauera, horietatic 3.206 mendian (% 72). 2000 . urthean, 5.939 etchalde ceuden; mendian, 4.048 ceuden. Beraz, % 25eco galera egon da. Laborançaraco erabilgarriac diren lurrac ere galdu eguin dira, lur guehiago artificialiçatu delaco eraicunçaraco, etchevicitza, azpieguitura eta guehiagotaraco. Baita etchaldeac handituz lanceco çailac diren lur eremuac alboratu eguin direlaco. Berçalde, mendian hazcunçaren % 63 ardiena edota ahuncena da, % 15 haraguitaraco behiena eta % 5 esnetaraco behiena. Menditic campo, ardi eta ahunçac %22 dira, haraguitaraco behiac % 20 eta esnetaracoac % 8. Halaber, mendian laborança gazteagoa da [5] .

Gainera, Baxenabarren, Laphurdin eta Çuberoan 8.597 laborari activo ceuden guztira eta horietatic 5.855 lanaldi ossoan ari ciren. Mendian 6.207 ari ciren (activo guztien % 72), eta lanaldi ossoan ceuden % 75 mendian ari ciren lanean (4.382) [6] . Berçalde, guiçonezcoa Baxenabarreco , Laphurdico eta Çuberoaco etchald jabeen % 70 ciren eta hazteco joera çuen, içan ere, jabe berrien % 82 ciren guiçonac [7] .

Historia Aldatu

Bigarren Mundu Guerraco guduac ez ciren Ipharralderaino heldu. 1940co ekainean armistitia icempetuta, borrocac ethen eta Francia bi çathitan banatu cen, barneco muga lerro (“banaqueta lerro”) baten bidez. Batetic, Francia occupatua cegoen, nacien administrationepen , eta, bercetic, Francia occupatu gabea, “eremu asquea” ere erran citzaiona, non Pètain mariscalac Alemaniaren aldeco governua eçarri çuen. Iphar Euscal Herria ere bi çathitan berheizten çuen muga lerro horrec: Arneguitic gora, Donibane Garaci eta Donapaleutic igarotzen cen Ipharraldean barrena, Biarnoco Salies, Mont-de-Marsan eta berce cembait herrietan cehar Suitzaco muga inguruetara iristeco, Genevaren pare. Berçalde, Ipharraldean, eguitura politico sociala bertaco jauncho escuindarren mendean eta Eliçaren eraguimpean içanic, petainismoaren aldeco jarrerac babes handia içan çuen. Horrela jocatu çutenen arteco adibide garbia Jean Ibarnegarai da: pilotari içana, eta 1914az guero deputatu Maule aldetic, Pétainen governuco quide içan cen, Familia eta Gazteriaco ministro. “Aincina” talde regionalista, gueroago nationalismora hurbildu cena, Pétainen “Revolution Nationale” delacoan nahastu cen, bere politica localista aurrera eramanez eta eguin nahi çuen iraulça regionalistaren bitartez departamentuac politicoqui berce era batera eguituratzea eta euscal hizcunça sustatzea lorthuco çuelacoan, baina alferric.

Iphar Euscal Herria, bere eguitura geopolitico berheciarequin, Espainia franquistarequin mugan –Espainia, berçalde, neutrala cen, theorian behinçat, eta Africara edo Britainia Handira aldeguiteco ihesbidea–, joan-ethorri handico igaroleku bilhacatu cen: personac, documentationea, armac e. a.; mugaz gaindico igarotze hori içan cen, hain çucen ere, Resistenciaren jardunaren adiarazgarri nagussia inguru horietan. Resistenciac antholaturic sare ascotaco espiac edo iheslariac Euscal Herrico mugatic igaro ciren, mugaren bi aldeetaco antifaxisten lagunçarequin.

Sare horietaco bat, eçagunena, Comète sarea cen, lurralde occupatuetan eraitsitaco hegazquinetaco pilotuac Britainia Handira eramaitea arduratu cena.

Alliatuen lehorreratze eguna hurbidu ahala Ipharraldeco Resistencia antholatuaz bacihoan ere, cembait gendec nacien aldeco auquera eguin çuen, eta haiei lagundu, ciurçat jotzen baitzuten garhaipena; hauetaric eçagunena Eugène Goienetche da. Goihenetchec, Landaburu eta berce erbesteratu batzuequin harremanetan, lothura estuac içan cituen occupatzaileequin, SS-etaco general Dr. Best-ekin berheciqui, hau Franciaren administratzaile militarra celaric occupationearen lehen aldian.

Calculuac huts eguin eta procedura çalançazcoa içanagatic, Goienetchec bercec ez cituen horren ondorioac ordaindu, bethico carcela cigorra eman baitzeraucoten/baitzioten Francia ascatu eta guero.

Franciaren ascapen eguna hurreratu ahala, Resistencia sendoago agueri cen, eta “ maqui ” guerrillar talde chiqui bat antholatu cen Maule inguruan. 1944co abuztuaren hassieran maquiac dagoeneco atzera eguiten ari ciren nacien gudarosteen aurka borrocatu ciren. Abuztuaren 24an alemaniarrac ipharralderanz aldeguin çuten, eta Iphar Euscal Herria ascaturic gueratu cen.

Politica Aldatu

Saconceco, iracurri: « Euscal Herri Elkargoa »
 
Bide-seinale elhebidunac Iphar Euscal Herrian

Maila demographicoan cein economicoan edota euscara eta euscal culturaren egoeran vici den abagunearen isla çucena da azquen urtheotan Iphar Euscal Herrico politicaguinçaren ardatzetaco bat içan den Euscal Departamenduaren escaera. Behin eta berriro galdetu çaie Iphar Euscal Herrico biztanleei cein horiec hautatutaco ordezcariei Departamenduaren inguruco eritzia, eta erançuna bera içan da casu guztietan: jarrera politicoen gainetic, Departamenduaren aldecoa da guehiengoa. Alderdi ascotaco hautetsiac bilcen dituen Euscal Departamenduaren aldeco Hautetsiec elkarteac çabaldutaco chosten baten arauera, 1996an Iphar Euscal Herrico auçaphecen % 66 Departamenduaren alde aguertu cen. Udalez udal eguindaco galdequetac hori baino emaitza çabalagoa escaincen çuen oraindic: 2000co urtharrilean, auciari buruzco votoa emana çuten 159 udaletatic 106c, eta horien % 81 Departamenduaren aldeco ciren. 1999 urtheco irailean Sud Ouest eguncariarençaco eguindaco inquesta baten arauera, herritarren % 57 ere Departamenduaren alde cegoen. Euscal Herriarequin batera Pyreneo Atlanticoac departamendua ossatzen duen Biarnoco biztanleen ia erdia ere çathitzearen aldeco cen. Raçoin politicoequin batera, berce argudio batzuc ere emaiten dira Departamenduaren alde, sendoagoac aguian. Berceac berce, Departamenduac garapen economico dynamicoagoa bulçatuco luque, baita emplegu sorrera ere; horretaz gain, ecimbercecotzat jotzen den oreca eta elkartassuna bideratuco luque barnealdearen eta costaldearen artean, baita euscararen eta euscal culturaren babes egoquia eta Hego Euscal Herriarequico lanquidetza harreman aberasgarriagoac ere.

Bide anhitz hartu dira Euscal Departamenduaren aldeco escaera eguiteco: Batera plattaformare eraqueta, manifestatione gendetsuac, Democracia Euscal Herriarençat eracundearen ekinça ikusgarriac, Franciaco Asamblea nationalean Iphar Euscal Herrico haimbat hautetsic eguin dituzten proposamenac, goi-mailaco bilerac, adiarazpen publicoac... baina horiec guztiec ez dute emaitzaric içan oraingoz. Aldiz, – pays – deithurico eguituran oinharritutaco eredua proposatu deraucote/diote aguinte publicoec Iphar Euscal Herriari, guiça edo diru valiabideric, aurreconturic, ordezcaritza politicoric eta nortassun juridico proprioric ez duen eredua, aleguia. Azquen hamarcadan sorthu dira Iphar Euscal Herrian, aguinte publicoen eraguimpean, bertacoen nolabaiteco partaidetza ahalbidetzen duten eracundeac, nahiz eta ez içan erabaquiac harceco orduan escumenic, ezta valiabide proprioric ere: Iphar Euscal Herrico Hautetsien Conseilua eta Euscal Herrico Garapen Conseilua . Ildo horretan, aiphagarria da Garapen Conseiluac eguin duen lana, nahiz eta ez içan escumen çucenic cudeaquetan. 1992an sorthutaco Garapen Conseiluac hirur lurraldeetaco eraguile social eta politicoac elkarlanean jarri cituen. Lehenengo lana egoeraren diagnosia eguitea içan cen eta eguiteco hori amaitutacoan (1994), Lurraldeen Schema prestatu çuten, alhorcaco egoera, helburuac eta eguinquiçunac fincatzen cituena. Horretan oinharritzen da 1997az gueroztic landu cen Iphar Euscal Herriraco Hitzarmen Berhecia. Iphar Euscal Herriraco Hitzarmen berheciac çazpi urtheco iraupena du, eta 2000co abenduaren 22an signatu çuten horretan quide diren Franciaco Statuac, Akintaniac, Pyreneo Atlanticoetaco Departamenduac eta, Iphar Euscal Herriac berezco institutioneric ez duenez, Iphar Euscal Herrico Hautetsien Conseiluac. Hitzarmen horren arauera, çazpi urtheren buruan 2.600 millioi libera –66.000 millioi peceta inguru– jasso cituen aiphatu administrationeetatic (erdia statuac eta laurden bana Escualdeac eta Departamenduac), Schemaren bederatzi athalac garatzeco: hizcunça politica, cultura, ingurumena, nekaçaritza, arrança, industria eta lambide heciqueta, tourismoa, azpieguiturac eta hiriguinça eta mugaz gaindico elkarlana. Euscararençat eta euscal culturarençat aurreikusten çuen dirutza urria cela eta, Hitzarmen horren aurka aguertu ciren euscalguinçaren inguruan dabilçan haimbat elkarte eta eracunde. Içan ere, guztizco copuruaren % 3 baino ez dute hartuco hizcunça politicac eta culturac, biac batera.

2014co açaroaren 10ean , Sylviane Alaux deputatuac bigarren etchevicitzei cerga bat eçarceco nahia adiaraci çuen [8] .

2017co urtharrilaren 1ean Esquiula ez berce gainonceco Iphar Euscal Herrico udalerriac barne hartuco dituen Euscal Herri Elkargoa sorth cen.

2022co ekainean, Paueco Auciteguiac atzera bota/vota çuen Euscal Hirigune Elkargoac onhartu tourismoraco etcheac mugatzeco araudia [9] .

Cultura Aldatu

Datu orocorrac Aldatu

 
2003co Ramuncho pastorala Idauce-Mendi udalerrian.
 
Biarrizco itsas museoa .

Museoac Aldatu

Saconceco, iracurri: « Euscal Herrico museoen cerrenda »

Euscara Aldatu

 
Çuberoaren sarreraco onguietorri-seinalea, çubereraz eta francesez , Barcoxe udalerriaren sarreran ( Esquiulatic ethorrit ).
Euscal Herrico Ahotsac projectuac Ipharraldeco euscarari buruz eguinico video laburra. [11]

Hego Euscal Herrian ez beçala, Ipharraldean euscarac ez du officialtassunic: lurralde ossoan, francesa hizcunça official bakarra da. Seasca eracundea Ipharraldean ikastolen functionamenduaz arduratzen da. Guztiz quezcatzecoa da azquen urtheotan euscarac içan duen bilhacaera, babesic eta statuturic gabe Francian. Iphar Euscal Herriac Hegoac baino euscaldunago içaiten seguitzen du, baina 1991n eta 1996an Euscal Herri ossoan eguindaco sociolingüisticaco Ikerqueta agueri-aguerian utzi çuen moduan, aurrera eguin beharrean atzera eguin du euscarac Iphar Euscal Herrian, Hego Euscal Herrian ez beçala. Naffarroa Beherean eta Çuberoan handiac dira oraindic euscaldunen copuruac —% 64 eta % 55, hurrenez hurren—, baina Laphurdin ehuneco hori laurdenera jaisten da.

Hori ez da, ordea, daturic quezcagarriena, euscaldunen çaharcea eta euscara transmittitzeco gaitassun escasa baicic. Hiztun eta erabilçaile copuruari dagoquionez, galerac irabaciac baino handiagoac içanic, euscara atzerabidean da Iphar Euscal Herrian, eta erabat ahuldu da hizcunçaren transmissione gaitassuna. Hau da, gutiago dira haur euscaldunac gurhassoac baino. Egun Iphar Euscal Herrico euscaldunen % 69c 50 urthe baino guehiago dute. Euscaldunen copurua asco jaisten da 3-24 urtheco personen artean, % 17 baino ez baita euscalduna. Transmissione ahul horrec —senitartean eguiten denac, aleguia— lagunçac ez baicic oztopoac ditu familiatic campo. Hizcunça viciberritzeco ecimbercecoa den hezcunça systema Seasca ikastolen elkartean escu dago ia erabat.

Seascac (2000. urthean bere 30. urtheurrena ospatu çuen) 2.000 ume eta gazteri ahalbidetzen deraue euscaraz ikastea hoguei bat lehen mailaco ikastetchetan, bigarren mailaco hirur ikastetchetan –1999an irequi cen azquena, Donaixtin, barnealdeco ikasleen beharrac assetzeco– eta lyceo baten bidez. Seascaco ikastetcheec, berce eremu urrico hizcunça batzuei lothurico elkarte-escolen moduan, berce edocein contractupeco ikastetche privatuc duen statusa dute Franciaco Hezcunça Nationalaren aurrean; privatu içaiten segtzen dute, nahiz eta gasturen batzuc administrationeac bere gain hartu.

Azquen urtheetan, Iphar Euscal Herrico ikastolac publico içaiteco bidean jarceco negociationeetan dihardute Seascac eta ministerioac, baina luce jo leçaque, Seascaren eta Hezcunça Nationalaren jarrerac urrun baitaude. Aucitan ceuden punctu nagussiac guehiembat hezcunça eta cudeaqueta ereduac ciren, baita Seascaco ikastolec publico bilhacatuz guero içanen luqueten autonomia ere.

Musica Aldatu

Saconceco, iracurri: « Iphar Euscal Herrico abeslariac »

Litteratura Aldatu

Saconceco, iracurri: « Iphar Euscal Herrico idazleac »

Quirolac Aldatu

Rugbya Aldatu

 
Biarritz Olympique eta Stade Toulousain rugby taldeen arteco norguehiagoca.

Pilotari famatuac Aldatu

Hedabideac Aldatu

Iruditeguia Aldatu

Oharrac Aldatu

  1. ↑ Esquiula , berriz, ez dago Elkargoan.

Referenciac Aldatu

  1. ↑ Euscal Herri Elkargoa - Communauté Pays Basque (Francesez
  2. ↑ GIL BERA, Eduardo: Os quiero a todos . Valencia: Editorial Pre-Textos, 1997. 140. orria.
  3. ↑ Euscal Herri Elkargoa (Francesez
  4. ↑ «1.136» , Berria , 2015-01-06
  5. ↑ Mendia, laborarien cerumuga. Berria 2015eco urtharrilaren 9a .
  6. ↑ 8.597. Berria 2015eco urtharrilaren 9a .
  7. ↑ %82. Berria 2015eco urtharrilaren 9a .
  8. ↑ «Bigarren etchevicitzei cerga bat jarcea proposatu du Sylviane Alaux deputatuac» , Berria , 2014-11-11
  9. ↑ «Paueco Auciteguiac atzera bota/vota du Euscal Hirigune Elkargoac pisu touristicoac mugatzeco onhartu çuen araudia» EITB 2022-06-04 (Noiz consultatua: 2022-06-05) .
  10. ↑ Harluxet Hiztegui Enzclopedicoa
  11. ↑ Ahotsac.com. Youtube (2012co ekaina). Euscara ipharraldean. http://www.youtube.com/watch?v=X1qCzD8nR60

Ikus, gainera Aldatu

Campo estecac Aldatu

" https://eu.wiquipedia.org/w/index.php?title=Ipar_Euscal_Herria&oldid=9213460 "(e)tic escuratuta