Hiribildu
Hiribildua regue reguina edo jauncho baten privilegioz sorthutaco guiça-fincamendua da. Guehienetan hiri-guthun bidez sorthu ciren, Behe Erdi Aroan . Helburua thoquico nobleciari botherea murriztea cen, egoncortassuna bulçatu eta garapen economicoa bermatzeco.
Jathorria Aldatu
Erdi Aroan , herri bakoitza cembait nekaçaritza-ustiapenaz ( latinez vicus edo locus ) ossatuta cegoen.
Hiribilduac herriac ez beçala cembait privilegio edo foru cituen. Adibidez, bere alcatea arlo civil eta criminaletan ephailea cen. Barnean gothorlekua ceducaten; harresiac ere eraiquitzen cituzten. Normalean, haien inguruco lurraldearengan escumena ceducaten.
Hiribildu icena içaiteco Regue edo Jauncho batec privilegioac eman behar cituen Hiribildu-Cartaren bidez. Carta hau emaiteco raçoinac ezberdinac ciren: strategicoac, economicoac, politicoac... Titulua emaiteracoan landaco gendea hiribilduetara eracarcea bilhatzen cen escuarqui.
Euscal Herrico hiribilduac Aldatu
Arabaco hiribilduac Aldatu
Horra Araban sorthutaco 23 hiribilduen cerrenda:
Naffarroaco Resumac sorthua , batez ere hegoaldea indarceco asmoz, gaztelarren erassoen aurrean:
- Trebiñu (1161)
- Guardia (1164)
- Gasteiz (1181)
- Antoñana (1182)
- Bernedo (1182)
- Argançon (1191)
- Labraça (1196)
- Bastida (1196; 1242an, Gaztelaco Resumaco forua jasso çuen, Fernando III.ac emana)
- Çabalate (?)
Gaztelaco Resumac sorthua :
- Villafranca Estibalizcoa (1100)
- Guesalça Añana (1140)
- Agurain (1256)
- Corres (1256)
- Santicurutze Campeçu (1256)
- Contrasta (1256)
- Uriçaharra (1256)
- Gatzaga Buradon (1264)
- Arciniega (1272)
- Berantevilla (1299)
- Done Bikendi Harana (1308-1319)
- Legutio (1333)
- Dulanci (1337)
- Burgu (1337)
- Monreal Çuiacoa ( Altube ) (1338)
Bizcaico hiribilduac Aldatu
Bizcaico hiribilduec economia systema berhecia çuten. Foru berhecia çuten, eta harresiac eraiquitzeco escumena. Hauec dira Bizcaian dauden 21 hiribilduac:
- Balmaseda (1190)
- Urduña (1229)
- Bermeo (1236)
- Otchandio (1254)
- Lanestosa (1287)
- Durango (1290-1372)
- Plencia (1299)
- Bilbao (1300)
- Portugalete (1322)
- Lequeitio (1325)
- Ondarroa (1327)
- Areatza (1338)
- Marquina (1355)
- Elhorrio (1356)
- Guernica (1366)
- Guerricaitz (1366)
- Ermua (1372)
- Ugao (1375)
- Munguia (1376)
- Larrabetzu (1376)
- Errigoiti (1376)
Leguearen arauera Bizcaico foruric gabeco herriac içanen dira bakarric eraiquitaco muguen barnean sarcen direnac edo urbanizatuac dauden lurrac. Hiribildua hazten bada lur berri horiec foru proprioa içaiten jarraituco dute. Bilbaon, ordea, udalerrico hedadura ossoa da lur ez aforatua.
Munguia , Larrabetzu eta Errigoiti ere içan ciren hiribilduac, baina herritarrec escatuta, forura itzuli ciren.
Guernica eta Marquina hiribilduac dira jathorriz; baina ez, ordea, haiequin elkartutaco Lumo eta Xemein eliçatheac, hurrenez hurren. Hala ere, herrioc bat eguin çutenean, Guernica-Lumoc eta Marquina-Xemeinec hiribildu titulua hartu çuten.
Hiribildu batetic eliçathe bat berheizten bada ancinaco forua berrescura deçaque. Ajanguicec 1991an eta Arratzuc 1992an process hori eguin çuten Guernicatic berheic cirenean.
Guipuzcoaco hiribilduac Aldatu
Horra Guipuzcoaco 25 hiribilduen cerrenda. Gaztelaco Resumac sorthuac dira guztiac, Donostia içan ecic. Hondarribia eta Guetaria ere içan citezqueen Naffarroaco Resumac sorthuac, baina oraindic ez da aurkitu hori frogatuco luqueen aguiriric.
- Donostia (1180)
- Hondarribia (1203)
- Guetaria (1209)
- Mutricu (1209)
- Çarautz (1237)
- Tolosa (1256)
- Segura (1256)
- Ordicia (1256)
- Arrasate (1260)
- Bergara (1268)
- Azpeitia (1310)
- Renteria (1320)
- Azcoitia (1324)
- Leinz Gatzaga (1331)
- Elgueta (1335)
- Deba (1343)
- Soraluce (1343)
- Eibar (1346)
- Elgoibar (1346)
- Çumaia (1347)
- Usurbil (1371)
- Orio (1379)
- Hernani (1380)
- Cestoa (1383)
- Urrhetchu (1383)
Naffarroa Garaico hiribilduac Aldatu
- Liçarra (1090); Anso V.a Naffarroacoac sorthu .
- Argüedas (1092)
- Peñalen ( Funes ) (1110)
- Buñuel (1119); Alfonso I.a Naffarroacoac sorthu .
- Cabanillas (1119)
- Cascante (1119)
- Castejón (1119)
- Cintruenigo (1119)
- Cortes (1119)
- Fontellas (1119)
- Fustiñana (1119)
- Galipençu (1119)
- Monteagudo (1119)
- Murchante (1119)
- Murillo el Cuende (1119)
- Tutera (1119)
- Gares (1122)
- Çangoça (1122)
- Çarracaztelu (1124)
- Iruñea (1129); Alfonso I.a Naffarroacoac Jacaco forua eman cerauen/cien San Cerningo francoei.
- Corella (1130)
- Orreaga (1130)
- Caseda (1133)
- Azcoien (1144)
- Erriberri (1147)
- Elo (1149)
- Tafalla (1157)
- Los Arcos (1176); Anso VI.a Naffarroacoac sorthu .
- Atarrabia (1184)
- Alesbes (1191)
- Sanctacara (1191)
- Artaxoa (1193)
- Larraga (1193)
- Mendigorria (1194)
- Inçura ( Amescoabarrena ) (1201)
- Miranda Arga (1208)
- Larrasoaña (1212)
- Viana (1219)
- Torralba del Río (1263); Tibalt II.a Naffarroacoac sorthu .
- Lanz (1264)
- Tiebas (1264)
- Agüilar Codescoa (1269)
- Irumberri (1274)
- Guenevilla (1279)
- Urrotz (1287)
- Etcharri Aranatz (1312); 1351n bucatu cen eraiquitzen.
- Torres del Río (1341)
- Uharte Araquil (1355)
- Doneztebe (1497); Johannes III.a Naffarroacoac Jacaco forua eman ceraucon.
Ikus, gainera Aldatu
Campo estecac Aldatu
- Guipuzcoaco hiribilduei buruzco webgunea
- Hiribilduen sorrera hirur.com webgunean
- Bizcaico hiribilduac
- (Gaztelaniaz) Beatriz Ariçaga Volumburu: Permanencias urbanísticas en las villas medievales
- (Gaztelaniaz) Las viejas villas alavesas
- (Gaztelaniaz) Mª Rosa Ayerbe: La fundación de villas en Guipuzcoa. De la Edad Media a la Modernidad