Higanot
Higanota ( francesez : hugüenot ) XVI . eta XVII. mendeetan Franciaco Eliça Reformatu Protestanteco quidea icendatzeco hitza da. XVII. mendeaz gueroztic, protestante deith ohi çaie.
Higanoten ideen çabalceac eta berauec çaphalceco ahaleguinec 1562 eta 1598 urtheen artean Europa ossoan religione guerrac eragui cituzten, eta Francia ossoan eta Iphar Euscal Herrian nabarmena içan cen higanoten contraco erassoa.
Etymologia Aldatu
Higanot hitzaren jathorria ez da arguia eta oraindic ere eztabaidac sorcen ditu adituen artean. Franciaco religione guerrac hassi aurretic aguertua cen, lutherano edo reformista hitzen aldaera gaitzesgarri guisa.
Garai hartaco Étienne Pasquier historialariaren arauera, huguon edo hugüet izpiritu gaiztoaren icenetic erathorria cen, higanotec rituac gauez eguiten cituztela eta ilhuntassuna gurcen çutela argudiatzen baitzen (dena den, protestantismoa jaçarria içanqui, ez da hain bitchia fede horretacoac gauaren ilhunean bildu içana).
H. G. Coenigsberguer historialari modernoaren arauera, hitzaren jathorria alemanezco Eidguenossen (confederatu) hitzetic dathor, higanot ascoc Suitzaco confederationearen babesa baitzuten.
Azquenic, eta aurrecoac alde batera utzi gabe, Hugo edo Hugües icenetic erathorria dela uste dute cembaitec. Hugües Besançon suitzarrari edo Hugo Cappetarrari referencia euiten derauco/dio, aguian.
Historia Aldatu
Reformaren hedapena Francian eta Naffarroan Aldatu
1517 an Luteroc Alemanian proposaturico Reforma XVI. mendean Europa ossoan azcar hedatu cen, eta 1525 ean protestanteac erretzen hassi ciren Francian. Reformaren sustatzaile nagussia Joan Calbino cen, eta haren jarraitzaileei calbinista deith citzaien, higanot edo francesezco hugüenot icen bazterçailea erabilcen ez cenean.
Francian gogorra cen Reformaren contraco jarrera. Francisco I.a ez cen berez haren aurkari sutsua, baina catholicoec bothere handia çutenez, ecin çuen jaçarpena gueldiaraci. Erasso nagussia 1534an hassi cen, eta reformaçale ascoc, Joan Calbin tartean, ihes eguin behar içan çuten: repressionea cela eta, Suitzara edo Naffarroara, babes bilha.
Reformistec cembait nobleren babesari esquer iraun çuten: Naffarroan Margarita cen aguintean, eta ez cituen begui charrez ikusten reformistac. 1547an Francisco I.a hil ondoren, haren seme Henrique II.a Franciacoa botherer heldu cen, eta haren heriotzac, 1559an, Francisco II.a eçarri çuen botherean. Regue horren aguintaldi laburrean, higanoten contraco jaçarpena estutu cen. 1561ean reguea hildacoan, tensioneac baretzeco, protestanteac leguez onhartu ciren, baina horrec higanoten contraco nobleen hasserrea phiztea ekarri çuen.
Religione-guerrac Aldatu
1562an Francian religione guerrac hassi ciren nobleciaren bi alderdiren artean, higanoten aldecoac eta catholicoen aldecoac. Borboico etchea cen higanoten aldeco indar nagussia, eta Güise leinua , catholicoe aldecoa. Wassyco sarrasquiac eman ceraucon hassiera, eta hurrengo 30 urtheetan higanoten contraco erassoac ethengabecoac içan ciren.
Carlos IX.ac (Francisco II.aren ondorengoa, Hernique II.aren semea) 1572an higanoten hilqueta eguiteco aguindu çuen, eta San Bartolome gaueco sarrasquia bideratu çuen: hilabethe iraun çuten eta millaca protestante hil cituzten Parisen eta berce hirietan. Sarrasquia phiztu çuen elementu bat Naffarroaco Henrique eta Franciaco Margaritaren arteco ezconça içan cen, Parisen higanot nabarmen ugari bildu baitzituen ezteiac.
Guerrac 1598 arte iraun çuen; urthe hartan, Henrique III.a Nafoarroac eta IV.a Franciacoac Nantesco Edictua icempetu çuen, eta higanotei ascatassun politicoa eta religiosoa eman cerauen/cien. Horrec guerra bucatu eta jaçarpen politicoa gueldiaraci baçuen ere, protestanteec ez çuten gorroto nabariaren contraco babes handiric jasso, eta hurrengo urtheetan ascoc Franciatic ihes eguin çuten.
XVII eta XVIII. mendeetaco jaçarpenac Aldatu
XVII. mendean berriro içan ciren istiluac higanoten eta catholicoen artean, eta cembait hitzarmen icempetu cituzten. 1685ean Luis XIV.a Franciacoac Nantesco Edictua indargabetu çuen, eta higanotac religione catholicoan sarcera behartu cituen. Berriro koroac estuturic, higanot ascoc ihes eguin behar içan çuten. Guehienac inguruco herrialde protestanteetan babestu ciren.
1787an berriro escuratu cituzten protestanteec beren escubide guztiac, eta 1789an Franciaco Bilçar Nationalac religioe ascatassuna eçarri çuen.
Regue higanotac Naffarroan Aldatu
Joana III.a Aldatu
Protestantismoac babesa çuen Naffarroan Joana III.aren aguintalditi , 1560an calbindar sinhesmena publicoqui aithortu baitzuen. Religione guerran cehar, 1571n, protestantismoa sinhesmen official bihurtu çuen bere lurretan [1] , eta higanoten bandoa babestu.
Protestantismoaren philosophiari jarraituz, Biblia herritarren hizcuncetara itzulceco biartecoac eçarri cituen: horrel, haren aguinduz euscarara eta gascoiera itzuli cen. 1563an Johannes Leiçarraga arçain calbindarrari eman ceraucon Biblia euscarara itzulceco aguindua: handic 8 urthera, 1571n, Jesus Christ Gure Jaunaren Testamentu Berria , lehen euscarazco Biblia, imprimatu cen.
Joana III.ac calbinismoan heci cituen seme-alabac, baina ez ceraucon baque bideari atheric itchi. Religione guerra aphalceco xedez, bere seme Hernique III.a eta Margaritaren arteco ezconça bulçatu çuen, nahiz eta emaztegaia catholicoa içan. Ezconça eguin cen arren, ez çuen baqueric ekarri, ezconça egunean bildurico gombidatu higanoten contra içan baitzen, hain çucen ere, San Bartolome gaueco sarrasquia .
Henrique III.a Aldatu
Protestantea cen 1572an Henrique III.a Naffarroaco regue bihurtu cenean. Gaztetatic higanoten bandoan aritu cen borrocan, taldeco buruetaco bat içanic (15 urtherequin officialqui icendatu çuten alderdico buruçagui) [2] .
Carlos IX.aren anaia Henrique III.a hil çutenean, ondorengotza guerra phiztu cen, 1589tic 1594 arte iraun çuena. Henrique III.a Franciacoac ez çuen ondorengo çucenic (Francisco I.aren azquen semea cen, gainera), eta leguez Henrique III.a Naffarroacoari cegoquion reguetza. Regue naffarra protestantea cen, ordea, eta catholicoac icendapenari contra eguin ceraucoten/cioten eta guerra phiztu. Henriquec arerioac militarqui garhaitu, Espainiaren invasione bati aurre eguin eta religione catholicora bihurtu behar içan çuen koroa escuratzeco. 1594an Henrique III.a Naffarroacoa eta Franciaco IV.a bihurtu cen officialqui [2] .
Famatua bihurtu da calbinismoa baztertu eta catholicismoa bessarcatzeco ceremoniara cihoala bota/vota omen çuen erranaldia: Paris vaut bien une messe ("Parisec eguiaz meça bat mereci du") [3] [4] .
Henrique içan cen Nanteseco Edictuaren bidez higanoten contraco jaçarpena gueldiaraci eta religione guerrac bucatu cituena.
Higanotac gaur egun Aldatu
Gaur egun millioi bat protestante inguru vici dira Francian, biztanleen % 2 inguru, nahiz eta guztiec ez duten beren burua calbinistatzat. Berce herrialdeetan ere badira jaçarpenari ihes eguinicoen ondorengoac.
Referenciac Aldatu
- Articulu honen eduquiaren çathi bat Lur hiztegui encyclopedico tic edo Lur encyclopedia thematico tic cherthatu cen 2011/12/26 egunean. Eguile-escubideen jabeac, Eusco Jaurlaritzac , hiztegu horiec CC-BY 3.0 licenciarequin arguitarat ditu, Open Data Euscadi webgunean .
- ↑ «Joana III.a Naffarroacoa - Auñamendi Eusco Encyclopedia» aunamendi.eusco-ikascunça.eus (Noiz consultatua: 2019-11-17) .
- ↑ a b «Enriqu III.a Naffarroacoa eta IV.a Franciacoa - Auñamendi Eusco Encyclopedia» aunamendi.eusco-ikascunça.eus (Noiz consultatua: 2019-11-17) .
- ↑ (Francesez «Dépôt légal du ministère de la Culture - Ministère de la Culture» www.culture.gouv.fr (Noiz consultatua: 2019-11-17) .
- ↑ (Francesez Delorme, Philippe. « PARIS VAUT BIEN UNE MESSE » HENRI IV, 1593. (Noiz consultatua: 2019-11-18) . [ Bethico hautsitaco esteca ]
