Wikipedia

Gasteiz

Arabaco hiriburua

Gasteiz (officialqi Vitoria-Gasteiz ) Arabaco hiriburua da; eta, içaitez, [oh 1] Euscal Autonomia Erkidegocoa ere bada, 1980tic , egoitza nagussiac Gasteicen baitituzte bai Eusco Jaurlaritzac , bai Eusco Leguebilçarrac . 2022. urthean 253.672 biztanle cituen, Euscal Herrico hiri gendetsuenetan bigarrena da, eta Euscal Herrico udalerriric luce-çabalenetan bigarrena, 276,81 kilometro quadrorequin. Gendez eta lurraldez Arabaco udalerriric handiena da, alde handiz.

Gasteiz
  Araba , Euscal Herria
Gasteizko bandera

Gasteizko armarria

Administrationea
Statua Espainia
Erkidegoa Euscal Autonomia Erkidegoa
Lurraldea Araba
Escualdea Gasteizco quadrilla
Icen officiala Vitoria-Gasteiz
Alcatea Maider Etchebarria ( PSE-EE )
Posta codea 010xx
INE codea 01059
Herritarra gasteiztar
Cocapena
Coordenatuac 42°50′48″N 2°40′23″W  /  42.8467°N 2.6731°W  / 42.8467; -2.6731
Map
Açalera 276,81 cm 2
Garaiera 525,291 metro
Demographia
Biztanleria 253.672 (2022)
579 (2021)
alt_left   129.063 (%50,9)   (%48,4) 122.711   alt_right
Densitatea 872,26 biztanle/cm²
Hazcundea
(2003-2013) [1] 		% 8,12
Çaharce tasa [1] % 28,06
Ugalcortassun tasa [1] ‰ 43,6
Economia
Jarduera tasa [1] % 79,4 (2011)
Genero desoreca [1] % 5,72 (2011)
Langabecia registratua [1] % 13,49 (2013)
Euscara
Euscaldunac [1] % 24,32 (2010)
Caleco erabilera [2] % 3.7 (2016)
Etcheco erabilera [3] % 7.63 (2016)
Datu guehigarriac
Sorrera data 1181
Webgunea http://www.vitoria-gasteiz.org/

Etymologia Aldatu

1025. urtheco Donemiliagaco goldea aguiria , Gastehiz icena agueri da, hamarrenac ordaincen cituen Arabaco herri bat icendatzeco. Berçalde, hiriaren sorrera foruac, 1181ecoac, honela derauco/dio: Placuit mihi libenti animo et sana mente populare vos in praefata villa, cui novum nomen imposui, scilicet Victoria, quae antea vocabatur Gasteiz .

 
Gasteicen bi icendapen officialac.

Gasteiz hitzaren jathorria açalceco hamaica hypothesi eratu dira demboran cehar. Egun hypothesiric onhartuena Alfonso Irigoienec plaçaraturicoa da. [4] Horren arauera, Gasteiz Gaste persona icenaren derivatione patronymicoa liçateque ( Garcia, Garcea, Garce -ren aldaera da Gaste(a) [5] Gaste ascotan -a articulua itsatsita aguercen da aguirietan, Gastea forman. Cehaztu gabeco garai batean, anthroponimoa toponimo bihurtu cen, latineco guenitiboti dathorren eta jabegoa adiarazten çuen -i(t)z atzizquiare bidez. [5]

Gastea eta Garcea (azquen , Garcia/García abicenaren jathorria) icen beraren bi aldaera lirateque, bata mendebaldeco euscalquietacoa eta bercea ekialdecoetacoa, berce/beste , borz/bost edo orcegun/ostegun icenetan guerthatu den beçalaxe.

Euscal Herrico cembait herritaco euscaran — Arratian eta Debagoienean , casu— Bitturi edo Bittoixe erraitn çaio.

Geographia Aldatu

Erliebea Aldatu

Saconceco, iracurri: « Gasteizco erliebea »

Gasteizco udalerri ossoa Çadorra ibaiaren arroan dago, Arabaco Lautadaren mendebaldean. Puncturic altuena Pagogan mendia da (1.029 m), eta baxuena Çadorra ibaiaren irteera Tresponde baino lehen (490 m inguru).

Udalerrico lurraldea laua da hein handi batean, baina badaude Araba erdialde ossoan arruntac diren muino lekucoac , hala nola Gasteizcoa bera, Olhariçucoa edo Eztarroacoa . Hegoaldean Gasteiz mendiec erliebe malkarsuagoa ossatzen dute, eta Gasteizco lurren eta Trebiñuren arteco muga ossatzen dute. Iphar-mendebaldean, Badaia eta Arratoco mendilerro carsticoac 800-900 metro inguruco gailurrez eraturic daude.

Hydrologia Aldatu

Saconceco, iracurri: « Gasteizco hydrologia »

Çadorra ibaia da Gasteizco hydrologia eguituratzen duen elementu nagussia. Çadorra Uribarri Gamboaco urtheguia utzi eta Dura aldetic sarcen da udalerrira, eta berau ekialdetic mendebaldera ceharcatu ondoren, Trespondera jaisten da eta azqueneraco Ebro ibaira isurcen ditu bere urac.

Hiriaren eta inguruco lurren azpian Gasteizco acuifero cuaternarioa dago. 10-15 metroco lodiera duen gueruça batez ossaturic dago, eta ur ascoco garaietan açaleratu eguiten da udalerrico cembait punctutan, erraiteraco Salburuco heceguneetan .

  •  

    Gasteizco ikuspegui panoramicoa.

  •  

    Gasteizco ikuspegui panoramicoa.

  •  

    Gasteizco ikuspegui panoramicoa.

Geologia Aldatu

Saconceco, iracurri: « Gasteizco geologia »

Gasteiz Goi Cretaceoco açaleramenduen eremuan dago. Material nagussiac itsassoan jalqui ciren material carbonatodunac dira guehiembat: careharriac , careharri-tuparriac, eta tuparriac . Udalerriaren iphar-mendebaldean aiphatu hirur materialen chandacatzea aguercen da; Gasteiz mendietan careharriac dira nagussi, baina hareharri caretsuac, dolomiac eta careharri tuparridunac ere agueri dira; eta bien artean, Lautadaren erdialdea ossatuz, careharri-tuparriac dira nagussi. Azquen eremu horren gainean material cuaternarioac metatu dira, batez ere ibaibideen haranetan.

Landaredia Aldatu

Landarediaren ikuspunctuti , udalerria bi escualde biogueographicoren artean dago cocaturic: escualde eurosiberiarra eta escualde mediterraneoa. Horri esquer, bertaco flora berheciqui aberatsa da. Haice heceac normalean iphar-mendebaldetic dathocenez, Gasteizco mendilerroen ipharraldeec, batez ere 800 metrotic gora, eraguin eurosiberiar nabarmena eracusten dute eta pagadiaren regnua ira. Hegoaldera beguira dauden maldetan, berriz, Föhn effectuaren eraguine haicea lehor iristen da eta landarediac içaera mediterraneoagoa daduca ( artadiac , ercameztiac , etab.).

Haranen hondoan, Arabaco Lautadan, haritza içanen liçateque specie nagussia, lur horiec nekaçaritzaraco luberritu ez balira.

Lurraren erabilera Aldatu

Erabilerac modu concentricoan antholaturic daude hiriaren inguruan. Hiria inguratuz Erhaztun Verdea dago, spacio verde naturalez ossatutaco guerrico estua. Hurrengo erhaztunean Arabaco Lautadan berezcoac diren nekaçaritza erabilerac daude, eta han-hemenca eremu honen euscarri diren herrixcac agueri dira. Egun, hiriaren ossagarri guisa jocatzen duten azpieguiturac eraiqui dira bertan: aeroportua , industrialdeac, errepide eta trembideen sarea, etab. Azquen guerricoa Gasteiz mendien, Arrato eta Badaia mendilerroen eta Çadorraco urtheguien systemac ossatze dute.

Gasteicec verdegune ugari du bere lurretan: vicilaguneco 42 m² verdegune, Erhaztun Verdea ere sarcen badugu, edo biztanleco 23,4 m² verdegune, hiri barrucoac baicic sarcen ez baditugu.

 
2007co Gasteizco ikuspegui panoramicoa.

Mugac Aldatu

 
Gasteizco erliebearen ikuspegui orocorra.

Mugaquideoc ditu: Cigoitia eta Arratzua-Ubarrundia ipharraldea ; Çuia ipha -mendebaldean; Barrundia eta Burgu ipha -ekialdean; Burgu eta Iruraiz-Gauna ekialdean; Trebiñu hegoaldean; Cuartango mendebaldean (bien artean dauden Badaia mendilerroco lurrac Badaiaco Sierra Bravaco Communitateac cudeatzen ditu); Iruña Oca hego-mendebaldean; Trebiñu hegoaldean; eta azquenic, Bernedo hego-ekialdean.

Gainera, Iruraiz-Gauna udalerriaren barrendegui chiqui bat daduca, 50 bat hectareacoa, Aberasturiren hego-ekialdean.

Clima Aldatu

 
Hiriaren ikuspegui elhurtua airetic (2015eco otsailean).
Saconceco, iracurri: « Gasteizco clima »

Gasteicec clima subatlanticoa daduc . Itsassoaren hurbiltassuna eraguina du climan, baina Gasteiz ipharraldean dauden mendilerroec ahuldu eguiten dute eraguin hori. Precipitationeac 700 eta 900 mm artecoac dira hirian, eta 1.200-1.300 mm arteraino iristen dira Gasteiz mendietan. Sasoi lehor laburra guerthatzen da uztail inguruan.

Temperaturari dagoquionez, urtheco batez bercecoa 9 eta 11 °C artean dago. Urritic maiatzera gauez içozteac guerthatzeco arriscua dago; arriscu hori nabarmenagoa da urtharrilaren inguruan.

Haran baten erdialdean cocaturic dagoenez, ohicoa içaiten da oscarbi dagoen egunetan lainhoa aguercea eta Gasteizco aeroportuan araçoac sorcea.

 
Gasteizco diagramma ombrotermicoa : 1930-1990 urtheen batez bercecoa.
      Datu climaticoac (Foronda-Choquiça: 1971-2000)      
Hila   Urt     Ots     Mar     Api     Mai     Eca     Uzt     Abu     Ira     Urr     Aça     Abe   Urtecoa
Registraturico temperatura maximoa (°C) 18.7 21.5 26.6 29.1 33.0 37.4 38.4 40.8 37.2 29.3 22.2 20.3 40.8
Batez berceco temperatura maximoa (°C) 8.3 10.5 13.3 14.5 18.7 22.0 25.3 25.7 23.2 17.5 12.1 9.0 16.8
Batez berceco temperatura (ºC) 4.7 5.9 7.9 9.2 12.9 15.9 18.7 19.1 16.6 12.4 7.9 5.6 11.5
Batez berceco temperatura minimoa (°C) 1.0 1.4 2.4 3.9 7.1 9.8 12.1 12.5 10.1 7.2 3.6 2.2 6.1
Registraturico temperatura minimoa (°C) -17.8 -15.4 -9.2 -3.8 -2.2 1.0 3.2 0.8 0.2 -2.7 -9.4 -11.5 -17.8
Pilatutaco precipitationea (mm) 76 65 61 86 70 51 43 45 42 74 89 80 779
Precipitatione egunac (≥ 1 mm) 10 10 9 12 10 6 5 5 6 9 10 11 103
Elhur egunac (≥ 1 mm) 3 3 2 2 0 0 0 0 0 0 1 1 11
Eguzqui orduac 82 106 145 154 182 207 239 221 178 137 95 73 1830
Hecetassuna (%) 83 79 73 72 71 71 71 71 71 77 82 84 75
Ithurria: Agencia Statal de Meterología [6]

Auçoac Aldatu

 
Gasteizco auçoen mappa
 
Gasteizco herrien lurraldeac
 
Salburua auçoa, hiriaren ekialdean.

Gasteizco auço nagussiac [7] : Abetchuc (Abetchuco*), Adurça, Alde Çaharra (-a), Anglo-Vasco, Arana (-a), Arambizcarra (-a), Arançabela, Aretchabaleta-Gardelegui, Ariznabarra, Arriaga-Lacua, Babesgabetuac (-ac) (Desamparados*), Done Jacue (Santiago*), Ehari-Gobeu (Ali-Gobeo*), Ekialdeco Nekaçaritza Eremua (-a), Errecaleor, Errota edo Koroatzea (-a) (Coronationen*), Gatzalbide (Gaçalbide*), Hego-mendebaldeco Nekaçaritza Eremua (-a), Iphar-mendebaldeco Nekaçaritza Eremua (-a), Judimendi, Lovaina, Mendiçorrotza, Pilar, Salburua (-a), San Christobal (San Christobal*), San Martin, Sancta Lucia, Sansomendi (Sansomendi*), Chagorritchu, Çabalgana (-a), Çabalgunea (-a) eta Çaramaga.

Hiriaren sorreratic XIX. mendearen bigarren erdira arte, egun Alde Çaharra dena berceric ez cegoen. Sasoi horretan hiriaren hedatzeari ekin citzaion hegoalderanz, Çabalgunea ossatu . XX. mendearen hassiera hiritarce berriac eguin ciren egun Babesgabeac , Lovaina , Anglo-Vasco , Judimendi eta Koroatzea diren auçoetan, bai eta Mendiçorrotza auçoco cembait thoquitan ere. XX. mendeco bigarren çathian, industrializatione processu azcarraren eta ethorquinen ethorreraren ondorioz, auço modernoagoac eraiqui ciren: Abetchucu , Adurça , Arana , Arambizcarra , Arançabela , Ariznabarra , Done Jacue , Ehari-Gobeu , Gaçalbide , Pilar , San Christobal , San Martin , Sancta Lucia , Sansomendi , Chagorritchu eta Çaramaga . Mendearen hondarrean, 1990eco hamarcadan, Arriaga-Lacua sorth cen.

2000. urtheco Hiri Antholamenduco Plan Nagussiac hiriaren hazcunde nagussia ekialderanz eta mendebalderanz guerthatuco cela cehaztu çuen, hain çucen Salburua eta Çabalgana iceneco lur-eremu handietan. Bakoitzean 10.000 etchevicitza inguru eraiquitzen ari dira. Salburuan eta Çabalganan eraiqui diren auço berriec ez daducate içaera administrativoric oraindic. [8] Hala ere, herritarren beguien aurrean batzuc dagoeneco berezco içaera hartu dute, erraiteraco Mariturri auçoac. Gaineraco auçoac hurrengoac dira: Çabalganeco hedapenean Elejalde , Borimbizcarra , Aldaia , Çabalgana eta Mariturri , eta Salburuco hedapenean Salburua bera, Santo Thomas , Ibaialde , Arcaiate , Içarra , Larrein eta Olharan .

Gasteizco gaineraco eremua, nekaçaritza-lur eta herrixca guehienac bilcen dituena, hirur esparru handietan banatuta dago, Iphar-mendebaldeco Nekaçaritza Eremua , Hego-mendebaldeco Nekaçaritza Eremua eta Ekialdeco Nekaçaritza Eremua hain çucen.

Herriac Aldatu

Gasteiz hiriaz gain, berce 63 herri chiqui ere barruan harcen ditu udalerriac. Historian cehar, Gasteicec inguruco haimbat herrixca annexionatu ditu eta gaur egun duen açalera handia lorthu du. XIX. mendean Ehari eta Elhorriagaco herrixcac annexionatu cituen, eta XX. mendean Ariñiz , Foronda , Otoac eta Mendoça herrixcac.

Gasteizco 63 herrien cerrenda hau da: Aberasturi , Amarita , Andetcha , Andollu , Aranguiz , Aretchabaleta , Argandoña , Arhiniz , Arcaia , Arcauti , Armentia , Artatza Foronda , Ascarça , Azteguieta , Berrozteguieta , Vetoñu , Bolibar , Ehari , Elhorriaga , Erretana , Esquibel , Eztarroa , Foronda , Gamarragutchia , Gamarra , Gamiz , Gardelegui , Gaztelu , Guerreña , Gobeu , Gometcha , Ilharratza , Ihurre , Junguitu , Crispiña , Lasarte , Legarda , Lermanda , Lopida , Lubinao , Mandoiana , Margarita , Martioda , Mataucu , Mendiguren , Mendiola , Mendoça , Miñaogutchia , Miñao , Monasterioguren , Oreitia , Otaçu , Otobarren , Otogoien , Subilla Gasteiz , Uribarri Dibiña , Uribarri Arratzua , Uribarri Nagussia , Villafranca , Cerio , Çuhatzu eta Çumelçu .

Horrez gain, Iruraiz-Gaunarena den barrendegui bat daduca udalerriac hego-ekialdean, Aberasturitic guertu .

Historia Aldatu

Saconceco, iracurri: « Gasteizco historia »
 
Gasteiz XVII. mendean , Benito de Casasec margotutaco quadroan. Jathorrizco harresiei, goicoari eta behecoari, ancematen çaie.

Egun Gasteiz dagoen thoquian caristiarrac vici ciren, ancinaco geographoen arauera. Christo aurreco I. mendean cehar romatarrac iritsi ciren Gasteicera eta bertan vici içan ciren dembora lucez. Romatarren sasoico aztarnac daude Iruña-Veleian , Arcaian , Mariturrin , etab.

1181ean Naffarroaco Anso VI.a Jaquitunac Nova Victoria hiria sorthu çuen Gasteiz herrixca çaharraren gainean. 1200ean Gaztelaco Alfonso VIII.ac hiria conquistatu çuen, Bizcaico jaun Diego Lopez II.a Harocoaren lagunçarequin, çazpi hilabetheco setio lucearen ondoren. XIII. mendetic XVII. mendera arte hirian eguitura feudal typicoa eratu eta sendotu cen. Hirico goi classeac ( noblecia eta cleroa ) indartu ciren landa-eremuetaco jaunchoen caltetan.

XVII. mendean, egun Andre Maria Çuriarena deitzen dugun plaça sorth cen, eta bertan harresiz campoco açocac eguiten hassi ciren. [9] XIX. mendean Gasteizco garapen modernoa hassi cen, eta 1862an Norteco burdimbidea heldu cen hirira, eta Dato calea bihurtu cen stationera joaiteco eta çabalgune berriaren ardatza. XX. mendearen bigarren erdialdean, hazcunde ikaragarria içan çuen industrializationearen eta ethorquin oldearen ondorioz.

1980co maiatzaren 23an Gasteiz Euscal Autonomi Erkidegoco hiriburua bihurtu cen. 2010eco urriaren 21ean , Gasteicec Europaco Hiriburu Verde saria irabaci çuen.

Demographia Aldatu

 
Gasteizco biztanle-densitatearen evolutionea, 2006. urthetic 2016. urthera

Gasteicec 250.000 biztanle inguru cituen 2019an. Azquen urtheetan, urthetic urthera copuru hori %0,5 eta %1 inguru haci da. Historian cehar biztanleriac hazcunde itzela içan du. Dena den, hiria, XII. mendean sorthu , nahico chiqui mantendu cen XX. mende erdialdera arte.

XIII. mende erdialdean Gasteicec 10.000 biztanle inguru cituen, eta harresiez campo auço berriac sorcen hassi ciren. XIV. mendean behera ethorri cen Gasteizco merkataritza , içurriteac Europa ossoan eguin cituen triscança handiengatic, eta biztanle ugari galdu çuen hiriac. Handic aurrera haciz joan cen (4.000 biztanle cituen 1423. urthean; 5.500 biztanle 1560an; 5.441 biztanle 1768an), haric eta XVIII. mendean hiria Erdi Aroco esparrutic athera eta harresiez campoco eremuac harcen hassi cen arte. Demographia hazcundea ikusgarria içan cen garai hartan (5.441 biztanle cituen 1768an eta 6.302 çorci urthe gueroago). XIX. mendearen erdia arte mothel haci cen hirico biztanleria Napoleonen osteen aurkaco eta liberalen eta carlisten arteco guerrac cirela eta (10.703 biztanle 1828an; 7.117 biztanle 1839an). Bigarren Carlistadaren ondoren, demographia hazcunde nabaria içan çuen Gasteicec (18.718 biztanle 1856an; 30.514 1897an). Ethorquin guehienac Arabaco herrietatic ethorri ciren eta Gasteicen egoquitu ahala, hustuz joan ciren inguruetaco herriac. XX. mendearen lehen erdialdean ez cen hirico biztanleria asco emendatu (30.701 biztanle 1900. urthean; 52.206 biztanle 1950. urthean).

1940co hamarcadatic aurrera hiria ethengabe haci da, batez ere Espainiaco ethorquinac eracarri dituelaco. Gasteicec lan escainça handia çuen, horretan Mercedes eta berce lantegui handi batzuc hirira ethorceac lagundu eguin çuen. 1980co hamarcadatic aurrera hazcundea mothelduz joan da, baina berce euscal hiri batzuetan ez beçala, ez da ethen. Hiriarençat bulçada handia içan cen 1981ean eratu berria cen Eusco Jaurlaritzac Euscal Autonomia Erkidegoco hiriburu Gasteiz auqueratu içana. Azquen urtheetan, 2000 . urthetic aurrera berheciqui, Espainiaz campoco ethorquinac ethorceac biztanleriaren hazcundea areagotu eguin du.

2019. urthean, guztira Gasteicen vici ciren 252.571 biztanletatic 129.507 bertan jaioac ciren, 59.687 Espainian (EAE salvu) jaioac ciren, 25.039 Espainiaz campo jaioac ciren, 18.777 Bizcaian eta Guipuzcoan jaioac ciren eta 11.068 Araban (Gasteiz salvu) jaioac ciren. [10]

Bilhacaera demographicoa Aldatu

Gasteizco biztanleria
Datu-ithurria: "Series históricas de la población total: 1750-2010" vitoria-gasteiz.org webgunean

Economia Aldatu

 
Jundizco industrialdea .

Gasteiz nekaçaritza eremu aberats bateco hiri nagussia içan da XX. mendearen hassieratic, XX. mendearen erdialdetic aurrera industria garatu den arte. Merkataritza hiri garrancitsua içan cen Gasteiz XIII. mendean, Donejacue bidearen ercean cegoela eta. Merkatari eta functionario hiria içan da mendeetan cehar. XVIII. mendean, bi alçari olha eta ehundegui bat ceuden Gasteicen. XIX. mendean, burdimbidea bertaraino iristearequin batera, sendotuz joan cen industria, eta mende bucaeran industria ugari ciren Gasteicen, alçairu lanteguia nagussiqui.

1950eco hamarcadatic aurrera içugarri haci cen Gasteizco industria alhorra (9.481 languile ari cen industrian 1950. urthean; 37.242 – 1975ean, languileen % 60). 1975ean, industria cen economia jarduera nagussia (alçairuguinça, chimica industria , eraicunça , janhar industria, çurguinça ; languilee  % 50,5) eta guztiz garrancitsua cen cerbitzuen alhorra (administrationea, escolac, universitatea, erietcheac , dendac, garraioac; languileen % 48,7). Nekaçaritzac ez çuen garranci handiric udal barrutiaren barnean.

Cerbitzuen alhorra asco handitu cen Gasteicen, Euscal Autonomia Erkidegoco administratioe , politica, governu eta cultura eracunde nagussiac bertan fincatu cirenetic (1980. urthetic aurrera, Eusco Jaurlaritza , Euscadico Leguebilçarra , Euscal Herrico Universitatea , Erçainça ).

Araba co industria hiri garrancitsuena da gaur egun ere Gasteiz, Laudiorequin batera. 1996an sorthutaco balerauco/valio eransiaren % 57 cerbitzuec ekarri çuten (Arabaco batezbercecoaren gainetic ia hamar punctutan), % 6 – eraicunçac (batezbercecoaren parean), % 37 – industriac (batezbercecoaren azpitic ia sei punctutan), eta gaineracoa lehen sectoreac. Industriac, nolanahi ere, guero eta garranci handiagoa du Gasteizco eguitura economicoan, eta empleguaren ia erdia harcen du. Ohico industriari sectore berriei emana guehitu çaie azquen urtheotan, berheciqui autoginçari, aeronauticari eta ekarpen technologico handico sectoreei. Udalerrian bertan cocatutaco industriaguneetan cein, hiriburuaren eraguinez, inguruco udalerrietan sorthu direnetan aiphagarria da Miñao n sorthu den parque technologicoa, industria asco cocatu du azquenaldian, hiriaren eta escualdearen eguitura economicoa indarberrituz.

Emplegua Aldatu

XX. mendearen lehen hamarcadaren hassieran guerthatutaco hazcunde economicoaren ondorioz, langabecia -tasa asco jaitsi cen, emplegu ossoa deritzona erdietsi arte. 2007an langabecia-tasa % 2,3 cen. 2007an hassitaco atzeraldi handiaren ondorioz, empleguac azcar galcen hassi ciren, 2012an % 10,2eco langabeciara iritsi arte.

2012. urthearen azquenean 20.398 persona ceuden lanic gabe Gasteicen. [11] Araba ossoan langabecia-tasa % 9,6 içan cen 2012an [12] (contuan içan behar da Gasteizco populationea Araba ossoaren % 85 dela).

Sectore economicoac Aldatu

XXI. mendearen lehen hamarcadan Gasteizco jarduera economicoan garranci handiagoa hartu çuten banca eta financei lothutaco jarduerec, eta oro har cerbitzuen sectoreari lothutacoec, bai eta eraicunçari lothutacoec ere. Industriac, berriz, garrancia galdu çuen aurreco jardueren aurrean. Merkataritza c eta nekaçaritzac guero eta pisu gutiago daduca Gasteizco jarduera economicoan.

Establecimendu-copurua sectoreca [13]

Sectorea 1994 2006
Nekaçaritza eta arrança 30 33
Industria eta energia 1.155 1.366
Eraicunça 1.892 2.630
Merkataritza, ostalaritza eta garraioa 6.133 6.612
Bancuac, asseguruac eta empresençaco cerbitzuac 2.280 4.330
Berce cerbitzu batzuc 708 2.041

Politica eta administrationea Aldatu

Saconceco, iracurri: « Hautescundeac Gasteicen »

Gorca Urtharan (EAJ) da Gasteizco alcatea 2015eco ekainaren 13tic, Javier Marotoren (PP) thoquia hartu ondoren. PPc içan çuen garhaipena, baina azquenean EAJco hautagaia içan cen alcate voto copuruan hirurgarrena gueratu arren. Honela içan cen, EAJ, EH Bildu, Hemen Gaude eta Irabaci taldeen 14 cinegotzien votoari esquer. Javier Marotoc bere taldeco bederatzi cinegotzien votoac içan cituen.

Udal hautescundeac Aldatu

Egungo Gasteizco Udalbatza 2019co maiatzaren 26co hautescundeetan erabaqu cen. Hautescundeen ondoren, Gorca Urtharan hautatu çuten alcate EAJren eta PSOEren votoei esquer.

Gasteizco udalbatza

Alderdia

2015

2019

Cinegotziac Voto copurua Cinegotziac Voto copurua
Euzco Alderdi Jelçalea (EAJ)
5 / 27
19.945 (%   16,85)
7 / 27
28.241 (%   23,81)
Euscadico Alderdi Socialista (PSE-EE(PSOE))
4 / 27
14.313 (%   12,09)
6 / 27
25.524 (%   21,52)
Euscal Herria Bildu
6 / 27
23.422 (%   19,79)
6 / 27
24.529 (%   20,68)
Alderdi Popularra (PP)
9 / 27
35.722 (%   30,18)
5 / 27
22.096 (%   18,63)
Podemos *
2 / 27
10.390 (%   8,78)
3 / 27
11.774 (%   9,93)
Irabaci-Ganemos Euscadi
1 / 27
6.130 (%   5,18)
*2015ean Sumando-Hemen Gaude icenarequin aurkeztu ciren. 2019an IU eta Equo taldeac coalitionearen barruan aurkeztu ciren.
Datuen ithurria: Hautescundeen emaitzac euscadi.net webgunean
Graphico hau ecin da une honetan ikussi, software araço bat dela eta. Lanean ari gara ahalic eta lasterren graphicoac berriro eracutsi ahal içaiteco.

Alcateac Aldatu

Saconceco, iracurri: « Gasteizco alcateac »

Hauec içan dira Gasteizco azquen alcateac:

Alcatea Aguintaldi hassiera Aguintaldi amaiera Alderdia [14]
Jose Angel Cuerda Montoya [14] [15] [16] 1979 1983 Euzco Alderdi Jelçalea
Jose Angel Cuerda Montoya [14] [15] 1983 1987 Euzco Alderdi Jelçalea
Jose Angel Cuerda Montoya [14] [15] 1987 1991 Eusco Alcartassuna
Jose Angel Cuerda Montoya [14] [15] 1991 1995 Euzco Alderdi Jelçalea
Jose Angel Cuerda Montoya [14] [15] 1995 1999 Euzco Alderdi Jelçalea
Alfonso Alonso Aranegüi [14] [15] [17] 1999 2003 Alderdi Popularra
Alfonso Alonso Aranegüi [14] [17] 2003 2007 Alderdi Popularra
Patchi Lazcoz Baigorri [14] 2007 2011 Euscadico Alderdi Socialista - Euscadico Ezquerra
Javier Maroto Arançabal [14] 2011 2015 Alderdi Popularra
Gorca Urtharan Aguirre [14] 2015 2019 Euzco Alderdi Jelçalea
Gorca Urtharan Aguirre [14] [18] 2019 2023 Euzco Alderdi Jelçalea
Maider Etchebarria García [19] 2023 Jardunean Euscadico Alderdi Socialista - Euscadico Ezquerra

Euscara Aldatu

Gasteizco hiztunen testigancequin ossatutaco videoa euscarari buruz, Euscal Herrico Ahotsac [20] [21] projecturaco eguina, ahozco ondarea jasso eta çabalceco.

Coldo Çuaçoren arauera, Gasteicen hitz eguiten cen euscalquia Arabaco erdialdeco azpieuscalquia [22] deithutaco cen, bizcaieraren eta guipuzqueraren eraguina cituena. Euscara hori XVIII. mendean galdu cen. Hala ere, Gasteizco ipharraldean cocaturico haimbat herritan XXI. mendera arte iraun du hiztun çaharretan. [23] Gasteicen eta inguruco herrietan hitz eguiten cen euscararen adibideac eman cituen 1562. urthean Nicolao Landuchio italiarrac bere Dictionarium linguae Cantabricae iceneco hizteguian.

Egoera sociolingüisticoa Aldatu

1986an gasteiztar euscaldunac 11.551 ciren, hau da, populatione ossoaren % 6.

XX. mendeco laurhogueico hamarcadatic aurrera Araban guerthatu den euscararen berrescurapenaren ondorioz, 2011n Gasteizco biztanleen % 22,5ec, 52.298 biztanlec aleguia, euscaraz hitz eguiten cequien. [24] Berce 60.851 lagun (populationearen % 26,1) euscara ulerceco gai ciren.

Eçagutzaren hazcundearequin batera, euscararen caleco erabilera ere handitu eguin da, nahiz eta cifra ossoa chiquia içan. 1989an caleco erabilera % 2coa cen, eta 2006an – % 4coa. 2016an eguin cen neurquetan erabilera % 3,7coa içan cen. [25]

Gasteizco hiztunen testigancequin ossatutaco videoa, hirico euscaldunce-processuari buruz. Euscal Herrico Ahotsac [20] [21] projecturaco eguina, ahozco ondarea jasso eta çabatzeco.

Euscararen aldeco ekimenac Aldatu

Gaur egun, gasteiztarrec escura dituzte haimbat ikastola ( Abetchucu , Arambizcarra , Armentia , Olhabide , Umandi...), verso-escola bat eta haimbat euscaltegui . Halaber, hirian Araba Euscaraz antholat dute haimbatetan ( 1981 , 1992 , 1995 eta 2006an ).

Hedabideei dagoquienez, Arabaco Alea aldizcaria sorthu cen 2014an, lehenago 17 urthez arguitaratu cen GUEU aldizcariaren ordezco guisa. Urthe berean, Hala Bedi irratiac euscara hutsezco canala sorthu çuen, Hala Bedi Bi icenecoa.

Hiriburuco euscara elkarte nagussia GUEU Elkartea da, eta haren escutic sorthu dira ekimen anhitz, erraiteraco iracurle clubac eta minçalagun projectuac. Berçalde, Gasteizco Cafe Ançoquia realitate bihurceco helburuz, 2012. urthean Gasteizco Cafe Ançoquiaren Aldeco Plattaforma sorthu cen, eta hurrengo urthean Plattaformac Laçarraga Cultur Elkartea [26] sorth çuen Gasteizco Cafe Ançoquia projectu culturala cudeatzeco lanhabes guisa. 2014an sorthu cen Oihaneder Euscararen Etchea , Cafe Ançoquiaren aurrecari guisa.

Gasteiztar euscaldun eçagunen artean daude Erramun Olhabide , Odon Apraiz eta Henrique Knörr hizcunçalariac Fito Rodriguez , Xabier Montoia , Ricardo Arregui , Edu Celhaieta , Carmele Jaio eta Catixa Aguirre idazleac; eta haimbat politicari, quirolari, iracasle, versolari eta abar.

Cultura Aldatu

Musica Aldatu

Gasteiz musicaren munduco bi guerthaquiçun garrancitsuren cocaleku da: Gasteizco jazzaldia eta Azquena Rock Festival iceneco rock jaialdia.

 
Andre Maria Çuriaren plaça .
 
Vivat : Fournier Naipe Museoa eta Archeologia Museoa .

Musicaguile eçagunac eman ditu hiriac, berceac berce Jesus Guridi , Thomas San Miguel eta Binguen Mendiçabal . Juanjo Mena orchestr çucendaria ere bertacoa da, baita Luis Aramburu organo-jotzailea eta Angel Celada batteri -jotzailea ere.

Halaber, berce batzuen artean Cicatriz , Potato , Herçainac , M-ac , Sociedad Alcoholica , Betagarri , Gasteiz Big Band , Neubat eta Içaqui Gardenac taldeac bertan sorthutacoac dira.

Museoac Aldatu

Jaiegunac Aldatu

 
Andre Maria Çuriaren jaiac hasten dituen ekitaldia: Celedonen jaitsiera.

Ondassun nabarmenac Aldatu

 
Andre Mariaren cathedral çaharra.
 
Plaça Berria.

Hirigune historicoan Aldatu

Çabalgunean Aldatu

Gasteizco berce alde batzuetan Aldatu

Azpieguiturac Aldatu

Garraioa Aldatu

Saconceco, iracurri: « Gasteizco garraiobideac »
 
Gasteizco trambia , Alaba Generalaren calean.
 
Ajuriaenea jauregui .

Hiriac XXI. mendearen hassieran jassandaco hazcunde handiaren ondorioz, derrigorrezcoa guerthatu cen hirico garraiobideac guztiz moldatzea. Asmo horrequin Gasteizco Muguicortassun Irauncorraren eta Spacio Publicoaren Plana deritzona prestatu cen, hirico garraioa ossatzen çuten modu guztiac (autoa, hiri autobusac, trambia, bicycletta, oinezco joan-ethorriac...) integratzeco. [27]

Gasteizco garraio publico nagussia TUVISA empresa publicoac cudeatzen duen autobus sarea da. Eguneco 10 linea ditu eta gaueco 6 (Gautchoriac). Metroen anceco sare bat ossatuz, autobus aldaqueten bidez hirico edocein auçotara iristea ahalbidetzen du autobusen sareac. Horrez gain, orciral eta larumbat gauetan Gautchori cerbitzu berhecia dago.

2006 . urthean trambia bat eratzeco obrac hassi ciren, eta 2008co abenduan abian jarri cen. Horrela, hiria ipharretic hegoaldera ceharcatzen dituzten bi linea daude, EuscoTran empresac cudeatuta.

Ossassuna Aldatu

Bercelacoac Aldatu

Quirola Aldatu

 
Buesa Arena , Sasqu Vasconiaren jocalekua.

Gasteicec Euscal Herrico berce ecein hiric baino quirol azpieguitura guehiago daduzca. Auço bakoitzean quiroldegui bat dago, iguerileku eta bercelaco ekipamenduequin.

Horrez gain, hiriac bi quirol talde nagussi daduzca:

Bi talde horiec ossatzen duten fundationeari 5 guehi 11 deritzo.

Gasteiztar ospetsuac Aldatu

Saconceco, iracurri: « Cerrenda:Gasteiztar ospetsuac »

Hirico persona ospetsuen artean ditugu, berceac berce, Almudena Cid , Juanito Oiarçabal , Iker Pou , Enneco Pou , Andoni Çubiçarreta (Gasteicen jaiotaco aretchabaletarra ) eta Martin Fiz quirolaria , Carra Elejalde eta Unax Ugalde actoreac, Juanma Bajo Ulloa cinema çucendaria, Jose Angel Cuerda alcate ohia, Ignacio Aldecoa , Xabier Montoia eta Xabier Içaga idazleac eta Jesus Guridi musicaria.

Seme-alaba cuttunac Aldatu

Hauec dira Gasteizco seme-alaba cuttunac:

Herri eta hiri senidetuac Aldatu

Gasteiz ondorengo herri eta hiriequin senidetuta dago:

Oharrac Aldatu

  1. ↑ Ecein leguetan ez da cehaztu, oraingoz, Euscal Autonomia Erkidegoco hiriburua cein den.

Referenciac Aldatu

  1. ↑ a b c d e f g Euscal Herriari Beguira. Udalbilça .
  2. ↑ «Caleco erabilera herrialdez herrialde» Euscararen erabilera (Wikipedia) .
  3. ↑ «Etchec erabilera» Euscararen erabilera (Wikipedia) .
  4. ↑ Irigoien Etchebarria, Alfonso (1982). Sobre el topónimo Gasteiz y su entorno anthroponímico en Vitoria en la Edad Media . Ikerqueta Historicoen I. Bilçarraren actac. Gasteizco Udala, 621-652
  5. ↑ a b Euscalçaindia: «Gasteiz» , Euscal Onomasticaren Datuteguia .
  6. ↑ Aemet . Balerauco/valio Climatologico Normalac. Foronda-Choquiça. (Noiz consultatua: 2013-8-21) .
  7. ↑ «Gasteizco auço nagussiac» Berria - Stylo liburua (Noiz consultatua: 2017-07-29) .
  8. ↑ Auçoac Gasteizco Udalaren webgunean [ Bethico hautsitaco esteca ]
  9. ↑ SL, THAI GABE DIGITALA. (2020-05-14). «Erdi Aroco Almendra, Gasteizco hirigune historicoan» naiz: (Noiz consultatua: 2020-05-15) .
  10. ↑ (xls) Gasteizco Udala, ikerlan eta statisticac. (Noiz consultatua: 2019-08-13) .
  11. ↑ Gasteizco lan-merkatuaren cojunctura vitoria-gasteiz.org webgunean 2013/03/09an consultatua
  12. ↑ Langabecia-tasa eustat.es webgunean 2013/03/09an consultatua
  13. ↑ Jarduera-sectoreac vitoria-gasteiz.org webgunean 2011/07/17an consultatua
  14. ↑ a b c d e f g h i j c l «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz consultatua: 2021-01-10) .
  15. ↑ a b c d e f «Vitoria-Gasteiz. Historia - Auñamendi Eusco Encyclopedia» aunamendi.eusco-ikascunça.eus (Noiz consultatua: 2020-04-20) .
  16. ↑ (Gaztelaniaz) Cañamero Redondo et al., Antonio. (1982). Encyclopedia Histórico Geográfica de Álava. Haramburu Editor, (IV. Liburuquia) 252 or. .
  17. ↑ a b (Gaztelaniaz) «Alfonso Alonso; el primer alcalde ke tuvo el PP en el País Vasco deja la política» La Vanguardia 2020-02-28 (Noiz consultatua: 2020-07-22) .
  18. ↑ (Gaztelaniaz) «Alcaldías en Álava: Labastida, Cigoitia y Laguardia para el PNV, Samaniego para EH Bildu» Gasteiz Hoy 2019-06-15 (Noiz consultatua: 2020-03-14) .
  19. ↑ «Maider Etchebarria (PSE): "Helburu communac ditugu eta garrancia eman behar derauegu"» EITB 2023-06-17 (Noiz consultatua: 2023-06-17) .
  20. ↑ a b «Ahotsac.eus, Euscal Herrico hizquerac eta ahozco ondarea» www.ahotsac.eus (Noiz consultatua: 2018-06-19) .
  21. ↑ a b Ahotsac Ahozco Ondarea. (2015-12-03). Gasteiztarra eta euscalduna. (Noiz consultatua: 2018-06-19) .
  22. ↑ «Gasteiz - Ahotsac.eus» ahotsac.eus (Noiz consultatua: 2018-06-19) .
  23. ↑ Uribarri Gamboaco Modesta Galdos Urquiola, 1926an jaioa, euscaraz hitz eguiten ahotsac.com projecturaco 2011/07/16an consultatua
  24. ↑ Euscara Viciberritzeco Plan Nagussia, Gasteiz 2010-1012. (Noiz consultatua: 2018-12-20) .
  25. ↑ Hizcuncen erabileraren cale neurqueta. Euscal Herria, 2016. , 9 or. (Noiz consultatua: 2018-12-26) .
  26. ↑ Laçarraga Cultur Elkartea. (Noiz consultatua: 2018-12-26) .
  27. ↑ Gasteizco Muguicortassun Irauncorraren eta Spacio Publicoaren Plana [ Bethico hautsitaco esteca ]
  28. ↑ (Anglesez Sister Cities International. (Noiz consultatua: 2018-08-08) .

Ikus, gainera Aldatu

Campo estecac Aldatu

Euscarazco Wikipedian bada athari bat, gai hau duena:
Gasteiz

" https://eu.wiquipedia.org/w/index.php?title=Gasteiz&oldid=9349206 "(e)tic escuratuta