Wikipedia

Garaci

Naffarroa Behereco escualdea

Garaci [1] [a] Naffarroa Behereco escualde bat da. Hergarai , Luçaide , eta Arçubia ibarrac berrelcarcen ditu eta Beherobico ibarreco gaineco herriec eta Suhuscune .

Garaci
  Euscal Herria
Map
Administrationea
Herrialdea   Naffarroa Beherea
Escualdeburua Donibane Garaci
Herri handiena Donibane Garaci
Geographia
Coordenatuac
Açalera 342 cm²
Garaiera 130-1468 metro
Demographia
Biztanleria data22 =
Densitatea ERROREA: ecin içan da automaticoqui calculatu, araçoa componceco eguin clic hemen biztanle/cm²

Escualdea 20 udalerric ossatzen dute eta lurraldearen hegoaldean dago, Baigorri-Orçaice , Arberoa , Oztibarre , Arbaila , Basabürüa eta Auñamendi escualdetarequi muguitzen.

Bere hiriburua Donibane Garaci da.

Icena Aldatu

Toponimoaren francesezco versione Cice da, sarritan pays de Cice eran. Occitanieraz , Cisa eta país de Cisa version homologoac dago eta aragoieraz Cisa eta tierra de Cisa . Gaztelaniaz , romance naffarraren bidez, país de Ciça beçala eçagutzen da, baina argui dago ez dela jathorrizco toponimo bat.

Cice icena, mendeetan cehar, aldaera ezberdinequin aguercen da: Baionaco cabildoco guthun batec, Vallis quae dicitur Cirsia deitzen du, 980 . urthe inguruan; Errolanen cantua Pors de Sicer deitzen derauco/dio, Ciser , XI. mendean ; Syçara , XII. mendean ; Porta de Cicer , 1154an ; Baionaco cartularioa, Cicia , Cicie , etab., 1253an . Arabiarrec "bort Scheçar" deithu ceraucoten/cioten.

Garaci , escualdearen euscal icena, ancinaco romatar Carasa dela dirudi, Cice ahotsaren ithurri beçala seinalatu da, baina bere açalpen phoneticoa çaila da. Sicer forman, ancinacoena eta ossoena dirudiena, articulu fossilizatua berheiz liteque -er, orduan, Ciz- erroa libre gueratuz, Ciçur eta Ciçurquil beçalaco euscal toponimoetan osso urria dena.

Cicer eta Scheçar aldaerac Ciçartegui, Ciçari, Ciçaribi, Ciciri eta Cizmendi abicenequin lothu daitezque, bigarren ossagaiac argui baitituzte: -tegui (thoquia), -ibi (ibia), -iri (hiribildua), -mendi (mendia). Euscaraz badira ciçare, cicein, citzer, ciçorca, cicercora, ciça, ciciri, ciçulu... Justo Garatec Ciçur eta Ciçurquilla etymologiari cinçur , "altuera chiquia", emaiten deraue. Baina hemen, mendate menditsu bat içanic, haitzarte baten ondoren, Cicer icenençat cinçur erranah hersia legoque: eztarria edo haitzartea. Nolanahi ere, Cice icenaren araço etymologicoa çutic gueratzen da.

Geographia Aldatu

Mugaquideac Aldatu

Fisionomia Aldatu

Naffarroa Behereco ipharraldeco lurrequin alderatuz, lurralde menditsua da, erripe guehiagodun haranez ossatua. Hori dela eta arçainçaraco lurralde aproposa da.

Bi lurralde mota berheizten dira Garacin: hegoaldecoa eta ipharraldecoa. Hegoaldea menditsua da guztiz ( Erroçate , 1 346 m; Ocabe , 1 463 m; Urculu , 1 333 m). Errequec eta ibaiec haran saconac ebaquitzen dituzte ( Ezterençubi , Ezterenguibel , Luçaide eta Lekumberrico haran çabala, Iratico sarreran). Ezterenguibelen sorcen da Errobi ibaia eta Laurhibar , Lacarra eta Arnegui errecac harcen ditu bere lehen bidean. Ordoqui çabalac dira Garacico ipharraldean, Donibane Garacin eta Donaçaharretic ipharralderac eremuan.

Clima Aldatu

      Datu climaticoac ( Irulegui , 1981-2010)      
Hila   Urt     Ots     Mar     Api     Mai     Eca     Uzt     Abu     Ira     Urr     Aça     Abe   Urtecoa
Registraturico temperatura maximoa (°C) 24.8 27.0 30.0 32.6 35.0 40.0 41.0 42.0 39.2 34.0 27.0 26.0 42.0
Batez berceco temperatura maximoa (°C) 11.9 12.9 15.6 17.1 20.8 23.7 25.9 26.2 24.4 20.5 15.2 12.5 18.9
Batez berceco temperatura (ºC) 7.5 8.0 10.3 11.7 15.2 18.2 20.3 20.5 18.3 15.3 10.6 8.3 13.7
Batez berceco temperatura minimoa (°C) 3.0 3.2 5.0 6.4 9.7 12.7 14.7 14.8 12.3 10.1 6.0 4.0 8.5
Registraturico temperatura minimoa (°C) -15.4 -10.5 -9.5 -3.2 -0.2 2.8 5.8 4.0 2.0 -2.5 -8.5 -9.8 -15.4
Batez berceco precipitationea (mm) 146.0 129.8 124.7 139.3 106.9 77.0 65.6 76.1 92.5 112.1 164.8 153.4 1398.2
Precipitatione maximoa 24 ordutan (mm) 96.7 115.5 128.9 78.8 70.1 66.2 103.2 80.3 69.3 88.1 124.1 110.2 128.9
Ithurria: Franciaco climatologia cerbitzua [2]
      Datu climaticoac ( Luçaide , 1974-2020)      
Hila   Urt     Ots     Mar     Api     Mai     Eca     Uzt     Abu     Ira     Urr     Aça     Abe   Urtecoa
Registraturico temperatura maximoa (°C) 24.0 26.0 29.0 32.0 35.0 39.0 39.0 40.0 36.0 33.0 25.0 24.0 40.0
Batez berceco temperatura maximoa (°C) 11.1 12.0 14.5 16.1 19.8 22.7 24.7 25.0 23.0 19.3 14.2 11.7 17.8
Batez berceco temperatura (ºC) 7.2 7.8 9.9 11.3 14.8 17.6 19.6 19.8 17.6 14.7 10.2 8.0 13.2
Batez berceco temperatura minimoa (°C) 3.4 3.6 5.2 6.5 9.8 12.6 14.6 14.7 12.1 10.0 6.2 4.3 8.6
Registraturico temperatura minimoa (°C) -13.0 -9.0 -8.0 -2.0 1.0 4.0 7.0 5.0 3.0 -2.0 -7.0 -8.0 -13.0
Batez berceco precipitationea (mm) 159.8 146.5 145.5 171.0 123.9 85.6 72.5 93.9 103.2 136.7 188.6 160.2 1577.4
Precipitatione maximoa 24 ordutan (mm) 78.6 83.5 93.1 65.4 63.7 68.0 62.0 56.5 87.9 98.7 92.3 75.0 98.7
Precipitatione egunac (≥ 1 mm) 14.6 13.9 14.7 17.7 17.5 15.3 13.6 14.4 12.8 15.2 15.4 15.3 180.2
Elhur egunac (≥ 1 mm) 1.4 2.1 1.0 0.5 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.3 0.9 6.2
Ithurria: Franciaco climatologia cerbitzua [3]

Historia Aldatu

Garacico lurraldea, Naffarroa Beherea beçala, Vasconiaco Duquerriarena içan cen XII. mendearen amaierara arte. Garacico mendatean garhaitu çuten vascoiec Carlomagnoren armada, 778an ; Carlosen Gurutzea, Orçançurietan cocatua ciurrenic, eleçaharraren arauera, segada honetan eroritacoen orhoimena ohoratzeco eraiquia içan cen.

1020 . urthe inguruan, Anso VI.a Guilen Gascoiniacoac , Vasconiaco duquea , Anso III.a Garceitz ilobari laga ceraucon, Baxenabarreco berce lurralde batzuequin batera. Hauec eta Gasconia osso Anso regueac oinordetu cituen duquea 1032an hil cenean; regueac naffar koroaren mempeco bizconderriac eguin cituen baxenabartar lurrac, 1120 arte lothuta egon cirenac. [4]

Naffarroaco reguearen basailu batec, Fortunec, Laphurdico bizcondeac , 1062an Arberoa , Garaci eta Orçaice heredatu cituen, Arberoaco bizcondea icendatuz. 1068 . urthean, Ahatsaco jauna cen Garcea Arnaud escualdeco jaurerria içan çuen; honec Anso VI.a Naffarroacoa jaunari passa ceraucon jaurerria, eta, hala, Garaci Naffarroaco resumaren mende gueratu cen politicoqui. Donibane Garaci icen bereco gaztelerriaren egoitza içanen da, ethorquiçuneco Mendiatzeco Merindadeco hiriburua.

XII. mendearen amaieran - 1193 eta 1196 artean- Ricardo I.a Anglaterracoa Akitaniaco duqueac Garaci Naffarroara aldatu çuen behin bethico. Mende hauetan cehar, erromesen joan-ethorri handico gune bihurtu cen Garaci, Oztibarretic Pyreneoac Orreagaraco bidean igarotzen cituztenac, Donejacue Bideco ostatu traditionala. Donibane Garaciren irteeran, Pyreneoetaco mole erraldoiaren aurrean ceuden. Salvatzeco, bi bideren artean auquera ceçaqueten, edo, bercela, Luçaideco ibarretic escuinera jarraitu Ibañetaco tontorrera iritsi arte, edo, bercela, ezquerreranz jo, mendian çucenean arrapala nabarmenetatic gora eguinez. Hau cen Garacico passabidea, Erdi Aroco textuetan osso aiphatua, eta, XII. mendeco "guid " ren arauera, erromesen gogocoena cena. [5]

XIII. mendean eguiturat cen, Garaci eta Donibane Garaci bere gaztelerria, Naffarroaco Seigarren Merindadea edo Mendiatzeco Merindadea abiapunct hartuta. Fernando Catholicoac ( 1512 ) resuma hau conquistatu çuenean, Naffarroa Beherea , eta horrequin batera Garacico lurraldea, espainiarrec occupat çuten 1521 arte, Henrique II.Nafarroacoaren tropa naffarrec Francisco I.a Franciacoaren francesequin alliatuac içan ondoren occupatzaileac camporatu cituzten arte.

Napoleondar Guerretan , 1813co ekainaren 21ean , Franciaco armadac Gasteicen porrot eguin eta hurrengo egunean, haran honec Naffarroatic desordenan retiratzen ari ciren franciar tropen disciplinaric eçaren eta Baztango evacuationearn mehatchuaren ondorioa jassan çuen, Baigorrico ibarraren berehalaco invasionearequin. [6]

Ossaqueta Aldatu

20 udalerrietan 25 herriac ossatzen dute escualdea: 6 888 biztanle eta 341,56 kilometro quadro .

Herria Udalerria INSEE codea Herritarra Açalera
(cm²) 		Biztanleria
(2018) 		Densitatea
(bizt/cm²)
Ahatsa Ahatsa-Alcieta-Bazcaçane 64008 ahatsar 14,64 271 19,19
Alcieta alcietar
Bazcaçane bazcaçandar
Ainhice Ainhice-Monjolose 64013 ainhiztar 10,30 172 15,63
Monjolose monjolostar
Aincila Aincila 64011 aincildar 6,26 114 19,81
Arnegui Arnegui 64047 arneguitar 21,21 237 10,84
Behorlegui Behorlegui 64107 behorleguitar 20,58 73 3,64
Buztince Buztince-Hiriberri 64155 buztincear 5,67 103 14,99
Hiriberri hiriberritar
Donaçaharre Donaçaharre 64484 donaçahartar 11,64 847 74,05
Donibane Garaci Donibane Garaci 64485 donibandar 2,73 1553 559,34
Duçunaritze Duçunaritze-Sarasqueta 64154 duçunariztar 12,20 206 13,93
Sarasqueta sarasquetar
Eiheralarre Eiheralarre 64492 eiheralartar 30,30 294 9,11
Ezterençubi Ezterençubi 64218 ezterençubitar 45,87 337 7,74
Gamarte Gamarte 64229 gamartear 9,91 127 11,40
Izpura Izpura 64275 izpurar 7,85 673 80,13
Jatsu Jatsu 64283 jatsuar 10,65 198 10,48
Lacarra Lacarra 64297 lacartar 4,40 172 38,18
Lekumberri Lekumberri 64327 lekumberritar 58,09 173 3,03
Mendibe Mendibe 64379 mendibetar 41,77 163 4,26
Suhuscune Suhuscune 64528 suhuscundar 11,83 172 14,62
Uharte Garaci Uharte Garaci 64538 uhartear 11,66 805 65,18
Çaro Çaro 64166 çaroar 4,01 198 46,38

Historicoqui, Luçaide ere Garacicoa içan cen.

Economia Aldatu

Pyreneoetaco ekoizpen traditionalean oinharritutaco economia. Nekaçaritza urria. Hazcunça extensivoa ardi-aciendaren mendialdeco larreetan ( ardixuri eta latcha ), Pyreneoetaco raçaco behi nahassia eta çalduna. Cherri guti. Tiro-çaldia (bretoiera) eta aulki-çaldia (angloarabiera). Donibane Garacin abereençaco esnequiac eta elicadura-productuac eguitea, amuarrain asalmonatuaren arrain-hazteguia ere badago eta. Orioneco basoa, Garacico syndicatucoa, baita Iratico oihanaren mendebaldeco çathia ere, bere icena duen ibairaino.

Euscara Aldatu

Luis Luciano Bonapartec , 1869an , Garacico herri guztiac sailcatu cituen, Arnegui içan ecic, ekialdeco behe-naffarrera euscalquia , Amicuce , Garaci eta Oztibarre escualdeetan hitz eguiten cena. Arnegui mendebaldeco behe-naffarreran sailcatu çuen, Arberoa , Orçaice eta Aldude ibarretan hitz eguiten cena. [7]

Coldo Çuaçoc , 2010ean , bere herri guztiac naffar-laphurtera euscalquia sailcatu cituen. [8]

1968an 6 994 euscaldun ceuden eta gaur egun biztanleriaren % 80 euscalduna da. Gune erdaldunac çabaldu eta indartu dira azquenaldi honetan, Donibane Garacico inguruetan nagussiqui.

Oharrac Aldatu

  1. ↑ /gaʁ̞as̻i/ ahoscatua ( lagunça )

Referenciac Aldatu

  1. ↑ Euscalçaindia . 122. araua: Naffarroa Behereco herri icendeguia. .
  2. ↑ Iruleguico stationeco balerauco/valio climatologicoac. Franciaco Governua (Noiz consultatua: 2020-08-24) .
  3. ↑ Bancaco stationeco balerauco/valio climatologicoac. Franciaco Governua (Noiz consultatua: 2020-08-24) .
  4. ↑ De Túbal a Aithor : historia de Vasconia. (1. ed. arguitaraldia) Esfera de los Libros 2006 ISBN 84-9734-570-3 . PMC 76858574 . (Noiz consultatua: 2021-05-14) .
  5. ↑ Fiona MACDONALD, John JAMES: Gurutzadetara Ricardo Lehoi Bihotzarequin . Madril: Grupo Anaya, Demboraren machina, 1991
  6. ↑ Chandler, David. ( 1999 ). Dictionary of the Napoleonic Wars. Wordsworth Editions ISBN 1 84022 203 4 . .
  7. ↑ Luis Luciano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés , 1863 .
  8. ↑ Coldo Çuaço. El eusquera y sus dialectos . Alberdania, 2010.

Ikus, gainera Aldatu

Campo estecac Aldatu

" https://eu.wiquipedia.org/w/index.php?title=Garaci&oldid=9337795 "(e)tic escuratuta