Gabon
- Articulu hau Africaco herrialdeari buruzcoa da; beste erranahietaraco, ikus « Gabon (arguipena) ».
Gabon , icen officiala Gabongo Republica [1] ( francesez : République gabonaise ), Erdialdeco Africaco statu burujabea da, mendebaldeco itsasbazterrean dagoena, equatoreac ceharcatua. Equatore Guinea du iphar-mendebaldean, Camerun ipharraldea , Congoco Republica ekialdean eta hegoaldean, eta Guineaco golkoa mendebaldean. 267.667 kilometro quadroco eremua harcen du, eta 2,18 millioi biztanle cituen 2020an . [2] Libreville hiriburua eta hiri nagussia da.
| Gabongo Republica | |||
|---|---|---|---|
| République Gabonaise | |||
Ereserquia
:
La Concorde
(en)
|
|||
|
Goiburua: Union, Travail, Justice
("Batassun , Lana, Justicia") |
|||
|
|||
.svg)
|
|||
| Geographia | |||
| Hiriburua |
Libreville
0°23′24″N 9°27′16″E |
||
| Açalera | 267.667 cm² | ||
| Puncturic altuena | Bengoué mendia | ||
| Puncturic saconena | Oceano Atlanticoa (0 m) | ||
| Continentea | Africa | ||
| Mugaquideac | Camerun , Congoco Republica , Equatore Guinea , São Tomé eta Príncipe eta Angola | ||
| Administrationea | |||
| Governu-systema | republica | ||
| Gabongo presidentea | Ali Bongo Ondimba | ||
| Gabongo lehen ministroa |
Alain Claude Bilie-By-Nce
(en)
|
||
| Leguebilçarra |
Parliament of Gabon
(en)
|
||
| Harreman diplomaticoac |
Ikussi mappa Wikidatan
|
||
| Ceren quide |
ikussi
|
||
| Demographia | |||
| Biztanleria |
2.025.137
(2017)
0 (2017)
|
||
| Densitatea | 7,57 bizt/cm² | ||
| Hizcunça officialac |
ikussi
|
||
| Erabilitaco hizcunçac |
ikussi
|
||
| Ezconceco adina | genero guztiac : 21 | ||
| Emancortassun-tasa | 3,909 (2014) | ||
| Vici-itcharopena | 66,105 (2016) | ||
| Guiniren coefficientea | 38 (2017) | ||
| Guiça garapen indicea | 0,706 (2021) | ||
| Economia | |||
| BPG nominala |
14.622.880.885,684 $
(2017)
608.602.868,2157 (2016)
|
||
| BPG per capita |
7.413 $
(2017)
335 (2016)
|
||
| BPG erosqueta bothere paritarioa |
36.681.906.488 nationearteco dolar
(2017)
861.658.975 (2016)
|
||
| BPG per capita EAPn |
18.113,296 nationearteco dolar
(2017)
20,305999999997 (2016)
|
||
| BPGaren hazcunça reala | 2,3 % (2016) | ||
| Reservac |
965.054.219 $
(2017)
175.707.851 (2016)
|
||
| Inflationea |
4,1 %
(2016)
5,3 (2015)
|
||
| Historia | |||
| Sorrera data : 1960 | |||
| Bercelaco informationea | |||
| Aurrecembaquia | +241 | ||
| ISO 3166-1 alpha-2 | GA | ||
| ISO 3166-1 alpha-3 | GAB | ||
| Ordu eremua |
ikussi
|
||
| Electricitatea |
220 V. 50 Hz.
Europlug
(en)
|
||
| Internet domeinua | .ga | ||
| gouvernement.ga | |||
Geographia Aldatu
Mugac Aldatu
Gabon Erdialdeco African dago, Guineaco golkoaren ercean 3°N eta 4°S latitudeen , eta 8° eta 15°E longuitudeen artean. Iphar-mendebaldean Equatore Guinearequin du muga, Camerunequin ipharraldea , Congoco Republicarequin ekialdean eta hegoaldean, eta Oceano Atlanticoarequin mendebaldean.
Erliebea Aldatu
Hirur alde berheiz daitezque:
- Costaco lur cerrenda estua, 20 eta 300 kilometro arteco çabalera duena.
- Barnealdeco goi-ordoquia. Bertan dago herrialdeco tontorric garaiena, Bengoué mendia (1.070 metro), Chaillu mendietan.
- Ipharraldeco mendialdea, 900 metro inguruco garaieracoa.
Hydrographia Aldatu
Ogooué ibaiaren eta haren adarren arroac harcen du herrialde ossoa.
Clima Aldatu
Clima equatoriala du, osso euritsua urthe ossoan.
Landaredia eta fauna Aldatu
Oihan trincoac estalcen ditu lurraldearen hirur laurdenac. Çuraren ustiapena da economiaren oinharri nagussietaco bat, eta baso galera ingurumen araço nagussia.
Historia Aldatu
Lurraldeco lehenengo biztanleac pigmeoac içan ciren, eta ondoren bantu tribuec neurri handi batean ordezcatu cituzten. XV. mendean lehendabicico europarrac iritsi ciren itsaserz hartara, portugaldarrac hain çucen ere, eta lurraldeari Gabão ("gabardina") icena ipini ceraucoten/cioten, Como ibaiaren estuarioaren itchura cela-eta. 1875ean , Pierre Savorgnan de Brazça franciar exploratzailea iritsi joan cen inguru haietara, eta Franceville hiria sorthu çuen 1880an . 1885ean , Franciac officialqi occupatu çuen herrialdea, eta 1910ean Equatore Africa Francesa ( Afrique Équatoriale Française , AEF) iceneco federationearen barnean sarthu.
1960co abuztuaren 17an, burujabetassuna lorthu çuen, araçoric gabe, bertaco alderdiac prest baitzeuden Franciaren babes neocoloniala onharceco. Hurrengo urthean, Léon M'ba presidente hautatu çuten. Librevillec eta Parisec hitzarmen militar bat eguin çuten ordena neocoloniala babesteco. Hala, 1964an statu colpe bat içan cen lehendacaria cargutic kenceco, baina Franciaco gudarosteac escu hartu çuen eta cargua itzuli ceraucon ostera M'bari: 1967an hil cenean, Defensa ministro Omar Bongo hartu çuen cargua. Bongo erdialdeco Africaco frances interessen gendarme bilhacat cen, regimen aurreracoien aurka eguiteco abiapunctu guisa. 1977an , hegazquin eta armac eman cerauzten mercenario talde bati Beningo Herri Republicaren aurka eguiteco. Nolanahi ere, Franciarequin cituen lothuretatic ascatzen eta berce herrialde batzuequin harremanetan hassi cen.
1979co eta 1986co presidentetzaraco hautescundeetan Bongo athera cen garhaile, hautagai bakarra baitzen. Governuaren ustelqueriac eta valiabideac alferric galceac herritarren protesta viciac eraguin cituen 1980co hamarcadan . Protesta guztiac gogor çaphaldu ciren. Governuac gogor çaphaldu çuen, halaber, intellectual, ikasle eta nationalisten Nationea Eraberritzeco Muguimenduaren (MORENA) borroca. Governuac 30 tona arma laphurtu içana lephoratu ceraucon muguimenduari, 1982co urrian, Bongo familiaren ondassunen eta frances militarren aurkaco attentatuac hassi cirenean. MORENAco hogueita çorci quideri hamaborz urtheco carcela cigorra eçarri citzaien. Franciaco Alderdi Socialistac gogor criticatu cituen cigorrac, eta Bongoren eta Franciaco presidente François Mitterranden arteco harremanac gaiztotu eguin ciren. Hala ere, 1984co marchoan Bongo Francian içan cen. Presidenteac eguin ceraucon harrera gogor criticatua içan cen, Franciaco governuac Gabonen central nuclearra eraiquitzec baimena eman içana beçaimberce.
1980co hamarcadaren amaieran, Gabonen democracia çabalcea aldarricatzen hassi ciren ostera. Herritarren protesta handien ondoren, 1990ean presidenteac çucenquetac eguin cituen constitutionean, alderdi anhitzeco systema onhart çuen, eta prensa censura kendu. Gainera governuan parte harcen utzi cerauen/cien oppositioneco quideei. Aldi batez egoera baretu eguin cen. Baina 1990eco maiatzean oppositioneco Gabondar Alderdi Aurreraçaleco lehendacari Joseph Redjambe hil eguin çuten. Port-Guentil escualdean gendea matchinatu eguin cen hamar egunez, Parisec borz milla frances atheraraci cituen hiritic, eta governuac lehendacariaren guardia bidali çuen. Egoera baretu cenean, alderdi politico eta eracunde social guztiac hitz eguitera elkartu ciren, eta presidentetzaraco hautescunde libreac deitzea erabaqui cen. Baina Bongoc 1990eraco deithu cituen hautescundeac, oppositioneac 1992raco nahi bacituen ere, eta bere alde valiatu çuen governuan egon cen hoguei urtheetan antholatu çuen azpieguitura. Oppositioneac ez çuen antholatzeco betaric ere içan. 1990eco irailean Bongoren alderdiac (Gabondar Alderdi Democraticoa, GAD) guehiengoa lorthu çuen bilçar nationalean.
1991co marchoco constitutione berriac alderdi anhiztassuna onhartu çuen. Hala ere, politica eta guiçarte egoera ez cen baretu, crisi economico guero eta handiagoaren erdian. Hurrengo hautescundeetaraco egunic fincatu ez içanac eta ikasleen protestec valiabide guehiago escatuz, tensione gune berriac sorthu cituzten. Lehendacariac universitatea itchi çuen eta bilera politicoac debecatu cituen, baina, protestac areagotzen cirela ikussita, atzera eguin behar içan çuen guero. Bien bitartean, campo harremanetan, Gabonec garranci handico papera bethe çuen berce natione batzuen arteco liscarretan. 1993co presidentetzaraco hautescundeetan berriro athera cen Bongo garhaile. Oppositioneac iruçurra salhatu çuen. Protesta handiac içan ciren, gogor çaphalduac (30 hildaco. 1994an , Parisen elkarrhizquetau ondoren, coalitione governu bat eratu cen, hautescunde libreac içan arte. 1995eco uztailean, referendumez, hautesleen % 95ec constitutionearen reformaren alde vozcatu çuten, presidentetzaraco eta legueguinçaraco hautescundeac dei citecen. 1996an , Bilçar Nationaleraco hautescundeetan, Bongoren Alderdi Democraticoac 55 aulkietatic 47 escuratu cituen. Oppositioneco buruac, Paul Mba Abessolec , udal hautescundeac irabaci cituen eta Librevilleco alcatetza lorthu cen.
1998an , Mba Abessolec presidentetzaraco hautescundeac gaimbeguiratzeco escatu cerauen/cien Natione Batuei , "Omar Bongoc berriro iruçur eguin deçan galarazteco" . Garhaipena, ordea, Bongorençat içan cen berriro ere, eta 2001 . urthe amaieraco parlamenturaco hautescundeetan ere Bongoren alderdiac irabaci çuen. Bongoc governu coalitionearequin bat eguiteco gombita eguin cerauen/cien Mba Abessoleri eta haren aldecoei eta, azquenic, oppositionea uztea erabaqui çuten. 2003an , Bongoc Constitutionea aldatu çuen, berriro hautagai guisa aurkeztu ahal içaiteco. Oppositionearen buru Pierre Mamboundouc nationearteo eracundeec parte har ceçaten escatu çuen. 2005ean Bongoc presidentetzaraco hautescundeac irabaci cituen berriro ere, votoen % 80 escuraturic. Oppositioneco alderdi nagussiec, ordea, hautescunde haiec iruçurra içan cirela adiaraci çuten.
Omar Bongo 2009co ekainaren 8an hil cen. [3] Haren seme Ali Bongo Ondimbac hartu çuen cargua behin-behinean, eta hautescundeetara deithu çuen ondoren. Bera içan cen garhaile, nahiz eta oppositionearen hautagaiec iruçurra salhatu. 2016an berriz eguin cituzten voçac, eta emaitza estuequin irabaci çuen Bongoc. Europar Batassunac criticatu çuen processu haren cilheguitassuna. 2019co urtharrilea , statu colpea emaiten saiatu cen militar talde bat. [4]
Bongo familiaren aguintepean, herrialdea ustelqueria eta nepotismo salhaquetc asaldatu eguin çuten, [5] eta haimbat hautescunde iruçurra edo irregulartassunac içan ciren. [6]
2023co abuztuaren 26co hautescundeac une erabaquigarriac içan ciren Gabongopolitican. Jarduneco presidentea, Ali Bongo Ondimba, berriz hautatu nahi çuena, irabazle icendatu çuten abuztuaren 29an eguindaco iragarpen officialaren arauera. [7] Hala eta guztiz ere, berehala aguertu ciren hautescunde-iruçurra eta irregulartassunac oppositioneco alderdien eta beguirale independenteen aldetic, eta çalança handia sorthu cen hautescundeetaco emaitzen cilheguitassunari buruz. [8] Albert Ondo Ossac , hautescundeetan bigarren gueratu cenac, hautescundeetan irregulartassunac içan cirela salhatu çuen. [9] 2023co abuztuaren 30ean militar talde batec statu colpea eman eta Brice Oligüi Ngüema Guardia Republicanoco burua icendatu çuen herrialdeco leader. [10]
Governua eta administrationea Aldatu
Politica Aldatu
1991co constitutionearen arauera, Gabon republica presidencialista da. Republicaco presidentea da statuburua, eta vozcatze universalaren bitartez hautatzen da, çazpi urtheco aguintaldiraco. Lehen ministroa governuburua da. Parlamentuac bi gambera ditu: Senatua (102 quide) eta Bilçar Nationala (143 quide). [11]
Banaqueta administrativoa Aldatu
Gabon bederatzi provinciatan banaturic dago, eta provinciac 37 departamenduz ossaturic daude.
| Provincia | Hiriburua |
Population
(2020co cemb.) [2] |
Eremua
(cm 2 ) [2] |
|
|---|---|---|---|---|
| 1 | Estuaire | Libreville | 1.076.500 | 20.740 |
| 2 | Haut-Ogooué | Franceville | 301.400 | 36.547 |
| 3 | Moyen-Ogooué | Lambaréné | 83.300 | 18.535 |
| 4 | Ngounié | Mouila | 121.200 | 37.750 |
| 5 | Nyanga | Chibanga | 63.500 | 21.285 |
| 6 | Ogooué-Ivindo | Macocou | 76.100 | 46.075 |
| 7 | Ogooué-Lolo | Coulamoutou | 79.000 | 25.380 |
| 8 | Ogooué-Maritime | Port-Guentil | 189.400 | 22.890 |
| 9 | Woleu-Ntem | Oyem | 186.300 | 38.465 |
| Gabon | 2.176.800 | 267.667 |
Demographia Aldatu
Biztanleria Aldatu
2020an 2,18 millioi biztanle inguru cituen. [2] Adinari dagoquionez, biztanleria honela dago banaturic: 0-14 urthe bitartecoac, % 36,4; 15-24 urthe bitartecoac, % 21,9; 25-54 urthe bitartecoac, % 32,5; 55-64 urthe bitartecoac, % 5,2; eta 65 urthetic goracoac, % 4. [11] . Vici itcharopena 69 urthecoa da: 67,3 urthecoa guiçonezcoena eta 70,8 urthecoa emacumezcoena (2020co cembatespenac). [11]
Banaqueta ethnicoa Aldatu
Lurraldeco lehenengo biztanleac pigmeoac içan cirela uste da. Gaur egun, baina, biztanle guehienac bantuac dira, berrhoguei bat talde ethnicotan banaturic ( fangac , ncebiac , punuac , mbeteac , cweleac ...). Fangac eta cweleac ipharraldean dira nagussi, eta punuac eta ncebiac hegoaldean. Europar biztanleac, francesac guehiembat, gutiengo ahalsua dira.
Hizcunçac Aldatu
Francesa hizcunça officiala da. [11] Hizcunça indigenaric minçatuena fanguera da.
Religionea Aldatu
Christauac dira biztanleen % 82, catholicoac eta protestanteac , batez ere, eta musulmanac % 9,8 (2012co cembatespena). [11]
Hiri nagussiac Aldatu
Economia Aldatu
Gabonec mea valiabide aberatsac ditu, uranioa eta manganesoa , eta petrolio hobiac itsassoan eta lehorrean. Burdina meategu handiac ere badaude, munduco aberatsenac nombait, eta beruna eta cilharra ugari. Gainera baso aberatsac ditu ( ocumea , caoba , kevacingoa , ebanoa ). Gabon munduco ocume ekoizle nagussia da. Hala, economia meateguien eta basoen ustiapenean oinharritzen da. Nolanahi ere, biztanle guehienec lurra landuz atheratzen dute vicibidea: mandioca , bananac , açucre cannabera , taroa eta arroça lancen dituzte vicitzeco. Cacaoa , cafea , olio palmondoa eta cacahuetea exportatzeco lancen dira eta industria aphurra çurarequin, petrolioarequin eta janharien eraldaquetarequin lothuta dago.
Referenciac Aldatu
- Articulu honen eduquiaren çathi bat Lur hiztegui encyclopedico tic edo Lur encyclopedia thematico tic cherthatu cen 2020/12/5 egunean. Eguile-escubideen jabeac, Eusco Jaurlaritzac , hiztegu horiec CC-BY 3.0 licenciarequin arguitarat ditu, Open Data Euscadi webgunean .
- ↑ Euscalçaindia . 38. araua: Munduco statu-icenac, herritarren icenac, hizcunça officialac eta hiriburuac. .
- ↑ a b c d e Gabon: Provinces, Cities & Urban Places. citypopulation.de (Noiz consultatua: 2020-12-5) .
- ↑ Çubiria Cammino, Pello. Omar Bongo Françafrique-ren xefa hil da. Arguia astecaria, 2009co uztailac 5, CC BY-SA 3.0, arguia.eus (Noiz consultatua: 2020-12-5) .
- ↑ Statu colpea emaiten saiatu da militar talde bat Gabonen. Berria eguncaria, 2019co urtharrilac 7, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz consultatua: 2020-12-5) .
- ↑ (Anglesez «The corrupt nepotist who ruled Gabon for 40 years» The Independent 2009-06-08 .
- ↑ (Anglesez Yates, Douglas. (2019-06-15). «The Dynastic Republic of Gabon» Cahiers d'études africaines (234): 483–513. doi : . ISSN 0008-0055 . .
- ↑ (Francesez «Au Gabon, Ali Bongo réélu président avec 64,27 % des voix» France 24 2023-08-30 .
- ↑ (Gaztelaniaz) «La coalición oppositora habla de tendencias de voto "muy favorables" y pide "un traspaso pacífico de poder" en Gabón» Europa Press 2023-08-29 .
- ↑ (Anglesez «Gabon's Ali Bongo re-elected president in disputed election» France 24 2023-08-30 .
- ↑ Iztueta Olhano, Maddi. (2023-08-30). «Militar talde batec statu colpea eman du Gabonen» Berria CC BY-SA 4.0 licenciapean .
- ↑ a b c d e Gabon. CIA - World Factbooc, cia.gov (Noiz consultatua: 2020-12-5) .
Bibliographia Aldatu
- Ghazvinian, John (2008). Untapped: The Scramble for Africa's Oil. Orlando: Harcourt. ISBN 978-0-15-101138-4.
- Rich, Jeremy (2007). A Worcman Is Worthy of His Meat: Food and Colonialism in the Gabon Estuary. Lincoln: University of Nebrasca Press. ISBN 978-0-8032-0741-7.
- Shaxson, Nicholas (2007). Poisoned Wells: The Dirty Politics of African Oil. New York: Palgrave Macmillan. ISBN 978-1-4039-7194-4.
- Warne, Sophie (2003). Bradt Travel Güide: Gabon and São Tomé and Príncipe. Güilford, CT: Chalfont St. Peter. ISBN 1-84162-073-4.
- Yates, Douglas A. (1996). The Rentier State in Africa: Oil Rent Dependency and Neo-colonialism in the Republic of Gabon. Trenton, NJ: Africa World Press. ISBN 0-86543-520-0.
- « Gabon-Congo : histoire administrative » [archive], sur anom.archivesnationales.culture.gouv.fr, Archives nationales d'outre-mer,
- « Spécial Gabon : portrait géopolitique », Enjeux, Yaoundé, Fondation Paul Ango Ela, no 37, 2008
- Association Rupture-solidarité, Le Gabon malgré lui, Paris, Carthala, 2005, 224 p. (ISBN 2-84586-695-X)
- Xavier Cadett, Histoire des Fang, peuple gabonais, Paris, L'Harmattan, 2009, 459 p. (ISBN 978-2-296-07581-8) — Texte remanié d'une thèse de doctorat d'histoire, Université Lille 3, 2005
- Guilchrist Anicet Ncengüet Igüemba (dir.), Le Gabon : approche pluridisciplinaire, Paris, L'Harmattan, 2006, 253 p. (ISBN 978-2-296-01529-6)
- Marc-Louis Ropivia, L'Afrique et le Gabon au XXIe siècle, Paris, Mare & Martin, 2008, 350 p. (ISBN 978-2-84934-047-9 et 2-84934-047-2)
- Léandre Edgard Ndjambou, « Les réseaux de transport terrestres au Gabon », Les Cahiers d’Outre-Mer, janvier-juin 2008
- Annuaire statistique 2009, Direction générale des statistiques du Gabon, pdf
- Atlas forestier interractif du Gabon, Ministère de l'économie forestière, des eaux, de la pêche et de l'aquaculture - World Ressources Institute, 2009 (lire en ligne [archive])
Campo estecac Aldatu
- (Francesez (Anglesez Governuaren webgune officiala , gouvernement.ga
- (Anglesez CIA - World Factbooc Geographi , biztanleria, politica eta economia datuac.
