Wikipedia

Foru

Articulu hau hobetzeco lanean ari da Quilquerra lanquide .
Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuc içanen dira eduquian edo formatuan .
Mesedez, aldaqueta handi bat eguin baino lehen, eztabaida eçaçu haren lanquide orrian edo articuluaren eztabaida orrian , redactionea coordinatzeco.
Articulu hau thoquico legueen bildumari buruzcoa da; Bizcaico herria gaitzat duena berce hau da: « Forua »

Forua legue bilduma da, persona, eracunde , udalerri edo escualde jaqui batean applicatzecoa dena. Thoquico usadio eta ohituretan oinharritua içan daiteque (adibidez, Hego Euscal Herrico foruac edo Çuberoaco Costüma ), edota goi-aguintariec hiri edo leku bati emandaco exencio edo privilegioen mulçoa (erraiteraco, hiribildu foruac ). [1] [2]

1575eco Bizcaico jaurerriaren foruac.

Etymologia eta erranahia Aldatu

 
Naffarroaco foruen monumentua.

Foru hitzaren jathorria latinezco "forum" hitzetic dathor, hirico plaça nagussia icendatzen çuena [3] . Plaça horretan bilcen ciren hiritarrac, berce gauça batzuen artean, salerosquetac eguin, ephaiquetac burutu eta politicaz eztabaidatzeco [4] . Latin arruntean "forus" bihurtu cen. Guerora, lurralde bati cegozquion arau mulçoa adiarazteco erabilico cen, eta azquenic, arau horiec regulatzen cituen itun guisa, lurraldearen eta goi-botherearen artecoa.

Hala bada, "foru" hitzac bi erranahi harcen ditu: batetic, collectivo baten ohitura eta arau mulçoa adiarazten du, eta bercetic, collectivoari dagoquion legue-içaera cehazten du çucembide orocorraren barnean.

Eduquia Aldatu

Foruac, funsean, escualde bateco biztanleen eta reguearen arteco ituna ciren, biztanleen escubide eta bethebeharrac cehazten cituena, baina baita reguearen compromeçuac ere. Collectivo eta aguintariaren arteco accordioa cen, baina collectivoa guiçabanacoec ossatzen dutenez, foruen eduquia bi athaletan bana daiteque [4] :

  • Foru privatua, edo foru civila: norbanacoen jabetzaz arduratzen dena.
  • Foru publicoa, edo foru politicoa: guiçarte vicitza antholatzen duen eracundeez ari dena.

Hassieraco foruec araudi publicoa cehazten çuten batez ere, baina dembora aurrera joan ahala escubide civilac edo privatuac barnean harcen hassi ciren.

Foru motac Aldatu

Foruac ez ciren bethi mota berecoac içan, thoquiaren, textuinguruaren, helburuaren eta garaiaren arauera eçaugarri ezberdinac cituzten. Batzuc ephe laburreraco eçarri ciren, berce batzuc ephe luceraco. Cembaitzuc nekaçaritza soilic regulatzen çuten, berce batzuc merkataritza ere bai, eta baciren politica eta arlo militarra cehazten çutenac ere. Batzuc foru nagussiac ciren, berce batzuc foru nagussien mempeco cehaztapenac. Batzuetan foruac bertaco biztanleen escubide edo arau sortha aithorceco eguinac ciren, berceetan gune batera biztanleac eracarceco babes edo phizgarriac.

Foru-escumenac Aldatu

Foruec mota ascotaco legueac bilcen cituzten beren baithan, baina funsean honaco escumenac aithorcen cerauzquion lurralde bati [3] :

  • Jurisdictione escumena : bother legueguile eta judiciala dela erran daiteque. Magistratuac icendatu, arauac eguin eta haien arauera ephaitzeco escumena cen.
  • Merkataritza ascatassuna : aduanen cudeaquetari buruzcoa cen, batez ere.
  • Çamen cudeaqueta : Cergac nola eta noiz bildu eta regueei cembat eman eztabaidatu eta adosteco escumena cen. Berce gai batzuc ere barne harcen cituen, hala nola eman beharreco lagunça militarrari cegozquionac (tribututzat jotzen baitzen).
  • Jabetzen jaraunsletza : çucembide privatuari cegoquion eçaugarri nabarmenena cen, eta hondasunac leinutic campora gueratzea equiditea cen helburua.

Historia Aldatu

Lehen foruac Aldatu

 
Jacue I.a Aragoicoac Oscaco aphezpic Vidal de Canyellesengandic jasso çuen Aragoico foruen ( Furs d'Aragó ) lehen compilationea, 1247an. 1283an berretsi cituen Petri III.ac eta legue bihurtu.

Foruen definitione çabalean, communitateec aspalditic ukan dituzte beren foruac. Hala ere, cençu administrativo hersian, foruac aithorcen dituzten lehen documentuac XI. mendecoac dira. Leongo forua da lehenengoetarico bat, 1017an. Naffarroan, 1076coa da lehena: Jacaco forua . Sobrarbeco forua aiphatze da lehenagocotzat, baina eleçahar kutchua du.

Foruac batez ere Iperiar peninsulaco çucembidean agueri baciren ere, Pyreneoez berçalde ere baciren foruac: Bearnoco foruac 1080an idatzi ciren lehenengoz.

Foru orocorrac Aldatu

Foru ezberdinen mulçoac bilceco foru orocorrac sorthu ciren. Orduan aguertu ciren Naffarroaco foru orocorra (1237), Gaztelaco eta Leongo foruac (XIII. mendeco textu ezberdinac), Valenciaco foruac (1261) eta Aragoico forua (1283). Anceco documentuac ere baciren, "foru" deithu ez bacitzaien ere, Cataluniaco lurraldeetan (1283co Cataluniaco constitutioneac ).

Foruen bilhacaera Aldatu

 
Espainiaren banaqueta 1850ean, thoquico legueen arauera. Aragoi eta Catalunia "assimilatu" icedatzen dira, eta Euscal Herrian foru regimena indarrean agueri da.

Erdi arotic landa, foruen bilhacaera statu centralistec baldinçatu çuten. Monarchia autoritarioen eta thoquico bothereen arteco lehiac gathazcac sorthu cituen.

1520co Gaztelaco communitateen guerraren phizgarrietac bat cen bertaco foruen defensa. Monarchiac matchinada çaphalcean foruac desaguertu eguin ciren.

Aragoien, Teruelgo (1572) Ribagorçaco (1581) eta Zaragozaco (1592) gatazquec bertaco legueac ecereztea edo murriztea ekarri çuen, bothere centralaren mesedetan. XVIII. mendean ia guztiz desaguertu ciren Aragoico eta Cataluniaco foruac Oin Berrico Decretuac indarrean eçarri cirenean, Espainiaco Ondorengotza Guerraren ondorioz (1700-1715). Aragoico escubide civil foralac soilic mantendu ciren.

Bearnoco foruec iraupen luceagoa içan çuten, indarrean mantendu ciren 1789an franciaco iraulçaren ondoren baliogabetuac içan ciren arte.

Foruen bilhacaera Euscal Herrian Aldatu

Saconceco, iracurri: « Foruen amaiera Hego Euscal Herrian »
Saconceco, iracurri: « Foruen amaiera Iphar Euscal Herrian »

Gaztelac Naffarroa conquistatzean foruac mantencea cin eguin çuen monarchiac.

XVIII. mendean, euscal lurraldeec Ondorengotza Guerran Philippe V.aren alde eguin çutenez foruac respectatu citzaizten. Iphar Euscal Herrian , ordea, franciaco iraulçan desaguertu ciren foruac, 1789an.

1812co Espainiaco constitutionea onhart çuten Espainiaco gortheec. Bertan Naffarroac balizco regnu içaera galdu çuen, baina euscal lurraldeetaco foruac berretsi ciren. Ordea, 1814an baliogabetu cen constitutione hori. Hala, Hego Euscal Herrian foruec indarra atchiqui çuten carlistaldiac hassi arte.

Lehen carlistaldiaren amaieraco Bergaraco Hitzarmenean (1839) hegoaldeco laur lurraldeen foruac mantencea adostu cen. Ondorioz Foruac Berresteco Leguea (1839) onhartu cen. Bertan foruac esleitzen ciren, baina Espainiaco concessione guisa agueri ciren, naffarrec leguearen gaineco cituzten escumenac murriztuz [3] . Handic urthe gutira, Foruac Eraldatzeco Legueac Naffarroac burujabetza politicoa deseguin çuen, berhecitassun fiscal batzuc kenduta Espainiar Regnuco berce edocein provinciarequin berdinduz (1841). 1844an berreçarri ciren, baina argui cen foru escubideac jada ez cirela naffarren escumena, espainiarrena baicic [3] .

Bigarren carlistaldia bucatu cenean, Araba, Bizcaia eta Guipuzcoaco foruen eduqui guehiena ecereztu çuen Espainiaco Alfonso XII.ac 1876an, Foruen Abolitione Legueaz . Fiscalitatea eta cerguen aucian soilic mantendu ciren berhecitassunac [3] .

Gaur egun Aldatu

Gaur egun Hego Euscal Herrico lurraldeetan soilic aurki daiteque foru-regimenic. Aitzinaco escumenac aithortuz, Naffarroa Garaiac eta Euscal Autonomia Erkidegoac beren escumen berheciac dituzte. Naffarroa foru-communitate moduan antholatua da, eta EAEco hirur provincietaco bakoitzac bere foru aldundiac ditu.

Foruac eta hizcunça Aldatu

Foruac garaico latinaz edo hizcunça romanceren batean idazten ciren. Guerora berriz copiatu, aldatu edo itzulcen ciren, garaico eta thoquico hizcunça eta hizqueren arauera. Hori dela eta, foru documentuac hizcunçaren aldaqueten lekuco dira, eta hizcunçalariec interesse aztercen dituzte.

Adibidez, Avilesco (1085) eta Oviedoco foruac (XII-XIII. mendeac) astur-leones hizcunçan idatzirico textu çaharrenetaricoac dira [5] [6] , eta Castro Caldelasco forua (1228) gallicieraz idatzirico aguiriric çaharrena da [7] [8] .

Ikus, gainera Aldatu

Referenciac Aldatu

  1. ↑ «Foru» , Lur Hiztegui Encyclopedicoa .
  2. ↑ «Foru» , Harluxet Hiztegui Encyclopedicoa .
  3. ↑ a b c d e Soria Sesé, María Lourdes. «Foruac» Auñamendi Encyclopedia (Noiz consultatua: 2019-11-14) .
  4. ↑ a b «Naffa foruaren historia eta egungo valiotassuna» (PDF) AFARROACO GOVERNUA. Hezcunça eta Cultura Departamentua (Noiz consultatua: 2019-11-14) .
  5. ↑ (Gaztelaniaz) Lapesa, Rafael. «Asturiano y provençal en el Fuero de Aviles» cervantes.es (Noiz consultatua: 2019-11-18) .
  6. ↑ (Gaztelaniaz) «Recuperado ‘El fuero de Avilés’ el primer documento escrito en asturleonés» asturies.es (Noiz consultatua: 2019-11-18) .
  7. ↑ (Gaztelaniaz) «el castilo de Castro Caldelas» castrocaldelas.es (Noiz consultatua: 2019-11-18) .
  8. ↑ (Gaztelaniaz) «Presentan el documento en gallego más antiguo» celtiberia.net (la voz de galicia) (Noiz consultatua: 2019-11-18) .

Campo estecac Aldatu

" https://eu.wiquipedia.org/w/index.php?title=Foru&oldid=8079647 "(e)tic escuratuta