Wikipedia

Espainia

Europaco hego-mendebaldeco statu burujabe bat

Espainia [1] ( gaztelaniaz : España , esˈpaɲa ahoscatua), officialqui Espainiaco Resuma ( gaztelaniaz : Reino de España ), Europaco hego-mendebaldeco statu burujabe bat da, Iberiar peninsularen borz seiren harcen dituena; horreçaz gainera, Balear uharteac ditu Mediterraneo itsassoan ; Canariac , Oceano Atlanticoan ; Ceuta eta Melilla autonomia hiriac Ipharraldeco African ; eta uharte chiqui batzuc Alborango itsassoan , Maroccoco costaldearen aurrean. Mendebaldean Portugal eta Oceano Atlanticoarequin du muga, ipharraldean Francia , Andorra eta Bizcaico golkoarequin (Oceano Atlanticoa), ekialdean Mediterraneoarequin , eta hegoaldean Gibraltar ( Resuma Batua ), Gibraltarco itsasartea eta Maroccorequin ( Ceuta eta Melillaren hegoaldean). 504.645 kilometro quadroco eremua harcen du, eta 2016an 46.464.053 biztanle cituen. [2] Hiriburua Madril da.

Espainiaco Resuma
gaztelaniaz : Reino de España
araneraz : Reiaume d’Espanha
gallicieraz : Reino de España
catalanez : Regne d’Espanya
Ereserquia : Regue Marcha
Goiburua: Plus Ultra

Espainiaco bandera
Espainiaco armarria
Geographia
Hiriburua Madril
40°25′1″N 3°42′12″W
Açalera 505.990 cm²
Puncturic altuena Teide (3.718 m)
Puncturic saconena Las Cruceseco meatzea (−107 m)
Continentea Europa eta Africa
Mugaquideac Andorra , Portugal , Marocco , Francia eta Gibraltar
Administrationea
Governu-systema monarchia parlamentario
Espainiaco reguea Felipe VI.a Espainiacoa
Espainiaco Governuco presidentea Pedro Sánchez Pérez-Castejón
Leguebilçarra Espainiaco Gortheac
Ephai autoritatea Espainiaco Aucitegui Gorena eta Espainiaco Constitutione Auciteguia
Harreman diplomaticoac Ikussi mappa Wikidatan
Ceren quide
Demographia
Biztanleria 47.415.750 (2021)
682.712 (2018)
Densitatea 93,71 bizt/cm²
Talde ethnicoac
Hizcunça officialac
Erabilitaco hizcunçac
Religionea aconfesional
Ezconceco adina genero guztiac : 16
genero guztiac : 18
Emancortassun-tasa 1,27 (2014)
Escolaratu gabeco umeac 35.822 (2015)
Derrigorrezco escolaratzea 6-16
Vici-itcharopena 82,83171 (2015)
Guiniren coefficientea 34,3 (2019)
Guiça garapen indicea 0,905 (2021)
Economia
Moneta Euro ( € )
BPG nominala 1.311.320.015.516 $ (2017)
74.064.995.862,13 (2016)
BPG per capita 28.208 $ (2017)
1.586 (2016)
BPG erosqueta bothere paritarioa 1.818.877.781.763 nationearteco dolar (2017)
112.194.252.831 (2016)
BPG per capita EAPn 39.037,433 nationearteco dolar (2017)
2.321,588 (2016)
BPGaren hazcunça reala 3,2 % (2016)
Reservac 69.400.198.866 $ (2017)
6.360.279.544 (2016)
Inflationea 1,6 % (2016)
1,6 (2015)
Historia
1479 Regue-reguina Catholicoac
1715 Espainiaco Borboi etchea
1812 1812co Espainiaco Constitutionea
1931 1931co Espainiaco constitutionea
1978 Espainiaco transitionea
Bercelaco informationea
Aurrecembaquia +34
ISO 3166-1 alpha-2 ES
ISO 3166-1 alpha-3 ESP
Ordu eremua
Electricitatea 230 V. 50 Hz. Europlug (en) Itzuli eta Schuco (en) Itzuli
Internet domeinua .es
administrationen.gob.es
Articulu hau Europaco herrialdeari buruzcoa da; guerra itsassoncia gaitzat duena berce hau da: « España coraçatua »

Espainiaco 1978co constitutionearen arauera, Espainia statu social eta democraticoa da, governu-formatzat monarchia parlamentarioa duena. [3] Munduco hamalaugarren economia da, BPG nominalari dagoquionez. [4] Natione Batuac , Europar Batassuna , Eurogunea , Europaco Conseilua eta NATO eracundeetaco quidea da.

Etymologia

España icenaren jathorria latinezco Hispania da, Iberia icendatzeco romatar icena. Hispania ren jathorria, berriz, ez da arguia: batzuec deraucote/diote Hispanihad («unchien lurra» edo «izquina») hizcunça punicotic dathorrel , eta Espainiaren cocapen geographiaren ondorioz jarri citzaiola icena; Hadrianoren garaico Espainiaco romatar champonetan ere, unchi bat ere aguercen cen. [5]

Geographia

Saconceco, iracurri: « Espainiaco geographia »

Espainiaco hego-mendebaldeco Europan dago, eta Iberiar peninsula guehien harcen du; horreçaz gainera bi uhartedi ( Canariac eta Balear uharteac ) eta ipharraldeco Africaco bi hiri, Ceuta eta Melilla , eta cembait uhartetcho, Chafarinac , Peñón de Alhucemas , Peñón de Vélez de la Gomera eta Isla Perejil , ere harcen ditu.

505.992 kilometro quadroco eremuarequin, munduco 51. staturic çabalena da, Europaco laurgarren , eta Europar Batassuneco bigarrena.

Mugac

Mendebaldean Portugal eta Oceano Atlanticoarequin du muga, ipharraldean Francia , Andorra eta Bizcaico golkoarequin (Oceano Atlanticoa), ekialdean Mediterraneoarequin , eta hegoaldean Gibraltar ( Resuma Batua ), Gibraltarco itsasartea eta Maroccorequin ( Ceuta eta Melillaren hegoaldean). Lehorreco mugac 1.920 kilometro luce dira: 1.214 kilometro Portugalequin, 623 kilometro Franciarequin, 63,7 kilometro Andorrarequin, 15,9 kilometro Maroccorequin) eta 1,2 kilometro Gibraltarrequin. [6]

Uharteac

Espainiac bi uhartedi harcen ditu barne, Canariac Oceano Atlanticoan , eta Balearrac Mediterraneoan , eta cembait uharte chiqui Mediterraneoan. Uharte handienac hauec dira:

Uhartea Kilometro quadroac Biztanleac
Mallorca 3.620 862.397
Tenerife 2.034 899.833
Fuerteventura 1.659 103.107
Canaria Handia 1.560 838.397
Lançarote 846 141.938
La Palma 708 85.933
Menorca 694 92.434
Eivissa 571 125.053

Erliebea

 
Espainiaco mappa topographicoa

Espainia herrialde menditsua da, goi-ordoqui eta mendilerro ugarirequi . Batez berceco garaiera handia du, 660 metro, [7] Europaco borzgarren handiena Suitza , Austria , Liechtenstein eta Andorraren ondotic.

Iberiar goi-lautadac harcen du Espainiaren erdialdea, Erdialdeco Systemac bitan çathitua: Ipharraldeco azpi goi-lautada (batez berceco garaiera 800 metro) eta Hegoaldeco azpi goi-lautada (600-700 metroco garaiera). Goi-lautadaren inguruan cembait mendigune daude: Galicia-Leongo mendigunea ( Pena Trevinca , 2.127 metro) iphar-mendebaldean; Cantauriar mendicatea ( Torre Cerredo , 2.650 metro eta Peña Prieta , 2.538 metro) eta Euscal Mendiac ( Aitchuri , 1.548 metro) ipharraldean; Iberiar mendilerroa ( Moncayo , 2.316 metro) iphar-ekialdean; eta Sierra Morena ( Bañuelas , 1.324 metro) hegoaldean. [7]

Goi-lautadaren campoco mendiguneac hauec dira: ipharraldean, Cantauri itsassoaren eta Mediterraneoaren artean, Pyreneoac ( Aneto , 3.404 metro, eta Monte Perdido , 3.355 metro); iphar-ekialdean, itsaserçaren paralleloan, Catalunia Costaldeco Mendilerroac ; eta hego-ekialdean Mendicate Bethicoac , Azqueni , bi saconune handi daude: Ebroco saconunea , Pyreneoen, Iberiar mendicatearen eta Catalunia Costaldeco Mendilerroen artean; eta Guadalquivirreco saconunea , Sierra Morenaren eta Mendicate Bethicoen artean. [7] Uharteetan Tenerifeco Teide (3.718 metro) nabarmencen da, Espainiaco gailurric gorena. [7]

Hydrographia

Saconceco, iracurri: « Espainiaco ibaien cerrenda »
 
Tajo ibaia Monfragüen , Cáceres

Hirur isurialde daude Espainian:

Tajo (1.007 kilometro, 863 Espainian), Ebro (910 kilometro), Duero (897 kilometro, 684 Espainian), Guadiana (744 kilometro, 602 Espainian), eta Guadalquivir (657 kilometro) dira luceenac.

Clima

Orographia eta cocapen geographicoaren eraguinez, osso clima desberdinac daude Espainian. Hirur clima eremu nagussi daude, Cöppen clima sailcapenaren arauera: [8] [9] [10]

Mota nagussi hauez gain, clima continentalac eta borealac ( Dfc , Dfb / Dsc , Dsb ) aguercen dira Pyreneoetan, eta baita Cantauriar mendicate , Erdialdeco Systema , Sierra Nevada eta Iberiar mendilerroco alde batzuetan ere. Eta basamortuco clima ( BWc , BWh ) daducat Almería , Murcia eta Canarietaco ekialdean. Clima tropicala dute, berriz, Canaria uharteetaco behealdeetan.

Historia

Saconceco, iracurri: « Espainiaco historia »

Historiaurrea

 
Elxeco Dama , iberiar artearen maisulana

Lehenengo hominidoac duela 1,2 millioi urthe aguertu ciren Iberiar peninsulan , Burgosco Atapuerca aztarnateguia aurkitu diren arrastoen arauera. [11] Homo antecessor -en aztarna çaharrenac, berriz, orain dela 800.000 urthe ingurucoac dira. Lehen Homo Sapiens guiçaquic duela 40.000 urthe aguertu ciren, herri aurre-indoeuroparren arbassoac direnac, berce guiçaqui specieac iraungui baitziren. Goi Paleolithoan , duela 16.000 urthe, Magdaleniar cultura garatu cen Bizcaico golkoaren inguruan, aleguia, Euscal Herrian , Asturiasen eta Cantabrian , Dordoinarequin batera. Guiçaqui horiec bisonteac, çaldiac, eta berce animalia batzuc margotu cituzten haitzuloetan, duela 12.000-15.000 urthe inguru; halacoac gueratu dira, berceren artean, Altamiraco leicean (Cantabria).

Neolithoan , C.a. 5.500 inguruan, Campai formaco onciaren cultura aguert cen. Mende horietan metallguinça eta nekaçaritza garatu cen, eta monumentu megaliticoac eraiquitze hassi ciren. El Algarco nekaçari cultura C.a. 2.000. urthecoa da; metallen technicac erabilcen aitzindari içan ciren; bronchea , urrhea eta cilharra landu cituzten. C.a. 1.000 urthe inguruan, itsassoco cultura garatu cen Tartessosen ; iberiarrac , berriz, peninsularen ekialdean cocaturic ceuden. Itsassoco merkataritzac garranci handia içan çuen; pheniciarrec coloniac sorthu cituzten hegoaldean, Gadir ( Cádiz ), Sexi ( Almuñécar ) eta Abdera ( Adra ), [12] eta greciarrec ipha -ekialdean, Empúries eta Rhode. [13] C.a. 900. eta 800. urtheetan herri celticoac hass ciren Europaco erdialdetic, Pirino mendiac gurutzatuz, Iberiar peninsulan sarcen.

Romatar Imperioa eta germaniar invasioneac

Saconceco, iracurri: « Hispania »
Graphico hau ecin da une honetan ikussi, software araço bat dela eta. Lanean ari gara ahalic eta lasterren graphicoac berriro eracutsi ahal içaiteco.

Ikus jathorrizco Wikidataco escaera eta ithurriac . Espainiaco Ancinaco Romatarren garaico teatroen cocapena

 
Romatarren lehen provincia banaqueta

Bigarren Guerra Punicoarequin hassit , C.a. 218 . urthean, Roma pixcanaca nagussi eguin cen Iberiar peninsulan ; resistenciaric hndiena Goi-lautadan aurkitu çuen. Hispania icena eman ceraucoten/cioten. Bi provincia sorthu cituzten Republica garaian, Hispania Citherior eta Hispania Ulterior . Cesar Augustoren garaian, Hispania Ulterior bitan banandu cen, Bethica eta Lusitania , eta Hispania Citheriorri Tarraconensis icena eman ceraucoten/cioten. Gueroago, provincia honen mendebaldea berheici cen, Gallaecia icenarequi . Dioclecianoc Tarraconensis berriro çathitu çuen, Carthaguinensis provincia sorthuz. Provincia horiec guztiec, Mauretania Tinguitanarequin batera, Hispania diocesia ossatzen çuten, Galiaco prefecturapean.

Romatar aguinteac iraun çuen sei mendeetan, bertaco biztanleac romatartuac içan ciren, eta thoquico buruac romatar aristocraciaren parte bilhacatu ciren. [14] Hispaniac urrhe , artile , oliva olio , ardo eta laborez hornitu çuen Romatar Imperioa. Hadriano , Trajano eta Teodosio emperadoreac eta Seneca philosopha Hispanian jaio ciren. Christautassuna I. mendean iritsi cen, eta II. mendean hartu çuen indarra hirietan. [14]

V. mendean , germaniar herriac iritsi ciren; suebo , alhano eta bandaloac 409an , eta visigothoac 416an . Azquenac içan ciren garhaile. Peninsula ia ossoric harcen çuen Visigothoen Resuma sorth çuten; hiriburua Toledon cegoen. VII. mendearen hassiera , Recaredo , arrianismoa utziric, catholicismora bihurtu cen, aleguia hispanoerromatarren religionera. [15] Isidoro Sibiliacoaren lana funsezcoa içan cen bihurrera horretan.

Erdi Aroa: Al-Andalus eta resuma christauac

Saconceco, iracurri: « Al-Andalus »
 
Thaifa resumac , Leongo Resuma eta Naffarroaco Resuma 1030ean

VIII. mendearen hassiera , Ipharraldeco Africaco mairu musulmanec peninsulan sarthu ciren eta, visigothoen arteco liscarrac valiatuz, ia ossoric beretu çuten dembora gutian. Iphar-mendebaldeco escualde menditsuac berceric ez ceraucon eutsi conquistari. Legue islamicoaren azpian, christau eta juduei uzten citzaien beren religionea practicatzen, baina cerga berheci bat ( jizya ) ordaindu behar içaiten çuten, eta musulmanec baino escubide gutiago ceducaten. [16] Asco musulman bihurtu ciren, eta X. mende amaieran muladiac (iberiar jathorrico musulmanac) guehiengoa ciren Al-Andalusco biztanlerian. [17] Guadalquivirren haranean, Valenciaco itsasaldeco ordoquian, Ebroren haranean eta, gueroago, Granadan , Ipharraldec African jathorria çuten berbere communitat handiac cocatu ciren. [18]

 
Cordobaco mesquita

Omeiatar Califa-herrico emirrec governatu çuten Al-Andalus 756 arte. Urthe horretan Abd ar-Rahman I.ac Cordobaco Emirerri independentea sorthu çuen. 929an , Abd ar-Rahman III.ac Cordobaco califa icendatu çuen bere burua; [15] haren aguintaldian Cordoba içan cen Mendebaldeco Europaco hiriric handiena eta aberatsena. Jaquinsu musulman eta juduen lanaren bidez, Ancinaco Greciaco cultura eçagutaraci cen. Aiphagarriac dira Averroes , Ibn al-Arabi eta Maimonides philosophoc . XI. mendean , Cordobaco Califa-herria thaifa resumetan athitu cen. [18] Ipharraldec Africatic iritsitaco Almorabide eta Almohadeec thaifa batu cituzten, eta Islamaren ikusmolde hersiagoa eçarri çuten.

Asturiasco Resuma christau VIII. mende hassieran sorthu cen, Covadongaco guduaren ostean. 739an , musulmanac egotziac içan ciren Galiciatic . 910an , Leongo Resuma sorth cen, hiriburua Oviedotic Leónera eraman çutelaric. Dembora lucean hori içan cen resuma christauric garrancitsuena; 1065ean , Gaztelaco Resuma bilhacat cen. Pyreneoetan, berriz, Naffarroaco Resuma eratu cen mendebaldean eta cembait contherri erdialdean ( Aragoi , Sobrarbe eta Ribagorça ), eta francoec Hispaniaco Marca sorth çuten ekialdean. Cordobaco Califa-herria thaifetan çathitu cenean, resuma christauec initiativa hartu eta hegoalderanz çabaldu cituzten beren lurraldeac. Naffarroaco Resumac XI. mendean içan çuen bere une gorena, Rioxa conquistat eta Aragoi, Sobrarbe eta Ribagorçaco contherriac bereganatu cituenean. [15]

 
Alfonso X.a Gaztelacoa

XI. mende amaieran, Clunyco ordenac bulçatuta hiriac eta burguac sorcen hassi ciren Peninsula ipharraldean barrena Santiagoraino , «francoec» colonizatuac (guehienetan occitaniarrac ), Donejacue bide frances deithuare hassieratzat jo içan dena. Santiago symbolismo christau handico hiri bihurtu cen Peninsulaco resuma christauençat. 1085ean , christaue garhaipen strategicoa içan cen Toledo hiria harcea. 1118an , Alfonso I.a Naffarroacoac Zaragoza conquistat çuen. 1134an , Alfonso I.a hil ostean, Naffarroa eta Aragoi behin-bethico berheici ciren. Harrezquero, Gaztelaco Alfonso VIII.ac eta bere aurreco regueec estutu eguin çuten Naffarroaren gaineco pressionea. 1199tic 1200era, Naffarroa invaditu çuen , eta resuma hori itsasso irteera çucenic gabe utzi, Araba, Guipuzcoa eta Bizcaia escuratuta.

XII. mendean , Ipha Africaco almorabideen eta almohadeen escu-harce militarrac gueldiaraci eguin çuen resuma christauen oldarraldia Al-Andalusen barrena. 1212an , baina, Gaztela, Aragoi eta Naffarroac bat eguinic Navas de Tolosaco guduan almohadeac garhaitu cituzten. Handic aurrera, christauec hegoaldeco gothorleku nagussiac escuratu cituzten: Cordoba 1236an eta Sevilla 1248an . XIII. mendean , Aragoico Koroac indar handia lorthu çuen Mediterraneoan cehar, eta Siciliaco Resuma conquistat çuen. [19] Garai hartan sorthu ciren Palenciaco (1212/1263) eta Salamancaco (1218/1254) universitateac. Içurri Belçac herrialdea sakailatu çuen 1348tic aurrera. [20]

Aro Modernoa

Saconceco, iracurri: « Americaren Aurkicunça » eta « Espainiar Imperioa »
 
Christobal Colon , Fernando II.a Aragoicoa eta Elisabeth I.a Gaztelacoa Alhambran batzartuac

1469an , Aragoico Fernando II.aren eta Gaztelaco Elisabeth I.aren ezconçaren bitartez, bi regnu christau nagussiac elkartu ciren. 1478an , Canariac conquistat cituzten, eta 1492an Granada , azque resuma musulmana. [21] Urth berean, Regue-reguina Catholicoec juduac camporatu cituzten Gaztela eta Aragoitic. [22] 1512an , Gaztelaco eta Aragoico armadac valiatuz, Fernando II.ac Gaztelaco Naffarroaco Resuma invaditu çuen : euscal resumac bere independencia galdu çuen Pyreneoez hegoaldera, baina regue berriac haren resuma içaera gorde nahi içan çuen, Gaztelaco Koroaren barruan (1516).

1492an, Christobal Colon Ameriquetar iritsi cen, eta aurkicunça horren ondorioz, Espainia indar colonial bihurtu cen. 1516an , Carlos I.a , Herbehereetaco habsburgotar reguea icendatu çuten Espainiaco regue; 1520an , aitona Maximiliano cendu ostean, Germaniaco Romatar Imperio Sanctuco emperadore hautatu çuten, Carlos V.a icenaz. Europaco nagussigoari Ameriquetaco conquistac guehituric, Espainiaco monarchia Munduco ahalsuena bilhacatu cen. Baina aurkariac ere içan cituen. Gaztelan gogorqui çaphaldu çuen Communeroen Matchinada eta, guerthaeron lorratzean, armada naffar-francesac berrescuratutaco Naffarroa berriz occupatu çuen (1521), oraingoan behin bethico. Alemanian Martin Lutherren reforma protestantearequin bat eguin çuten princeen aurka borrocatu cen. Azquenic, Augsburgueco baquea signat behar içan çuen 1555ean . [23] Horiec horrela, 1556an Carlosec imperioa çathitu çuen: Alemania anaia Fernandori utzi ceraucon; Espainia, Italia, Herbehereac eta Ameriquetaco imperioa, berriz, Philippe semeari. [15]

   
Carlos I.a eta Philippe II.a Carlos I.a regueac

Philippe II.a içan cen Habsburgotarren artean espainiarrena. Europaco nagussigoari eusteaz gain, Portugalgo Resuma ere bereganatu çuen. [15] Oss elizcoia baitzen, bere helburu nagussietaco bat Romaco fede catholicoaren alde borrocatzea cen. Hori cela eta, gudu eta bidaldi ascotan sarthu çuen herria: Franciaco Religione Guerrac eta Laurhoguei Urtheco Guerra protestanteen aurka, Lepantoco gudua ottomandarre aurka; 1588an , Anglaterra invaditzera cihoan Itsas Armada Garaiecinac seculaco hondamena jassan çuen. Philippe II. aren ondoren, hirur habsburgotar içan ciren regue, osso ahulac denac, eta herriac beheracada handia eguin çuen urthe haietan. 1609 – 1613 bitartean, Philippe III.aren aguindu , moriscoac camporatuac içan ciren . [24] Philippe IV.ac Olivares conde-duquearen escu utzi çuen governua. Portugal 1640an berheic cen, eta 1659an Pyreneoetaco Hitzarmena signat çuten Espainia eta Franciac, Hogueita Hamar Urtheco Guerrari amaiera emaiteco.

 
Philippe V.aren familia, van Looren margoa

Habsburgotarren aguintaritza 1700ean bucatu cen, Carlos II.a seme-alabaric gabe hil cenean. Luis XIV.a Franciacoaren biloba Philippe Anjoucoa icendatu çuten ondorengo, baina Leopoldo I.a Austriacoac ez çuen onhartu borboien dynastia eçarcea. [15] Horrec Espainiaco Ondorengotza Guerra (1701–1714) ekarri çuen. Philippe V.aren tropec Barcelonari erasso eguin, eta cataluniar resistencia çaphaldu çuten, habsburgotarren aldecoa. Horren ondorioz, Espainiac galdu eguin cituen Herbehereac , Milanerria , Sardinia eta Napoli . Gainera, reguetzaren peco administrationea berdinceco lehen aurrerapauso handia eman cen: Oin Berrico Decretuac , Catalunian gaztelar legue eta hizcunça eredua eçarcen çutenac. XVIII. mendean , borboitarrec ( Philippe V.a , Fernando VI.a eta Carlos III.a ) administrationea eta gudarostea berritu cituzten, eta herrialdea modernizatzen ahaleguindu ciren, horretaraco centralismoa eta despotismo illustratua eçarriz. Economiaren egoerac hobera eguin çuen, eta biztanleac ugaldu eguin ciren.

XIX. mendea

 
Maiatzaren hiruco fusilamenduac , Iberiar Peninsulaco Guerraco guerthaea , Goyaren margoa

1793an , Franciaco Iraulçaren ondoan, Espainia guerran sarthu cen Franciaco Republicaren aurka, Lehen Coalitionearen barnean. 1795ean signatutac Basileaco Baquearen ondorioz, Hispaniola uhartearen bi heren galdu cituen. [25] Hirurgarren Coalitionearen Guerran , berriz, Franciarequin elkar hartu çuen, baina Resuma Batuco itsas armada nagussitu citzaion Trafalgarco guduan . [26]

1808an , Napoleon Bonapartec Espainia invaditu çuen, eta Carlos IV.ac Napoleonen anaia Josephen alde abdicatu behar içan çuen. Espainiar herriac ez çuen regue hori onhartu, eta francesen aurkaco Iberiar Peninsulaco Guerra hass cen. 1810ean , Cadizco Gortheac batzartu ciren, Bonaparteren contraco indarrac batzeco eta constitutione liberala idazteco. [27] 1814an , gudaroste espainiar eta britainiarrec garhaitu cituzten Napoleonen osteac, eta borboitarrac itzuli ciren reguetzara Fernando VII.arequin . Peninsulaco guerra profitatuz, Espainiac Ameriquetan ceduzcan colonia guehienetan iraulçac phiztu, eta independencia adiaraciz joan ciren. 1825eraco , Espainiac bi colonia berceric ez çuen Ameriquetan: Cuba eta Puerto Rico . [28]

 
Elisabeth II.a

Fernando VII.ac Napoleonen contraco guerran idatzi cen constitutione liberala kendu eta regue absolutu guisa governatu çuen, 1820an burguesi liberalac berce constitutione berri baten mendeco jarcera behartu çuen arte; Hirurteco Liberala içan cen. 1823an , ordea, Franciaco San Luisen Ehun Milla Semeen lagunçarequin, liberalismoa eraitsi eta absolutismoa eçarri cen berriro. Fernando VII.a hilcean, Elisabeth II.a bihurtu cen reguina, baina haren ossaba Carlos Maria Isidroc ere galdeguin çuen thronua; horrela lehertu cen Lehen Guerra Carlista . Ez cen dynastia affera hutsa: Elisabeth reforma liberalen eta centralizationearen alde cegoen; Carlosen aldecoac berriz, conservadoreac ciren, eta foruac respectatzearen aldecoac. [29] [15] 1840an liberalac nagussitu baciren ere, 1846an carlistac alchatu ciren Catalunian ; orduan ere ez çuten arracastatic içan. [30]

 
Lehen Republicaren aldarricapena Barcelonaco Sant Jaume plaçan , 1873co otsaila

Elisabeth II.aren reguinaldian jaçarraldi militar ugari içan cen, bai aurreraçale, bai conservadore. 1868co iraileco iraulçac eman ceraucon hassiera Seiurteco democraticoari . Reguinac erbestera alde eguin behar içan çuen eta, ondoco urthean, guiçonezcoen suffragio universal çucenez hautatutaco gorthe constitutioneguileec constitutione berria onhartu çuten. 1870ean , gorthee Amadeo Savoiacoa hautatu çuten Espainiaco regue. 1872an , Hirurgarren Guerra Carlista hass cen, carlisten alchamendu baten bidez. [31] 1873an Espainiaco Lehen Republica aldarricatu arren, [32] 1874an Borboien monarchia berreçarri cen, Elisabeth II.aren seme Alfonso XII.a regue icendaturic. [33] 1876co constitutionea onhart cenetic aurrera, Práxedes Mateo Sagasta buru çuten liberalac eta Antonio Cánovas del Castillo buru çuten conservadoreac chandacatu ciren governuan. [34] Regimen orren arauera, adin batetic goraco guiçonec, economiaz aberatsac edo goi ikasquetadunac, vozcatu ceçaqueten hautescundeetan: Espainiaco biztanleriaren % 3a.

Mendean cehar burguesia indartu eguin cen, eta Espainiaco economia garatzen hassi; industria iraulça, hala ere, ez cen mende bucaera arte guerthatu. 1885ean , Alfonso XII.a hil cen, eta haren alharguna Maria Christina içan cen regueordea, Alfonso XIII.a adinduna içan arte. [34] 1895ean , Cubaco Independencia Guerra hass cen, eta 1898an , USS Maine itsassonciaren hondoratzearen ostean, Statu Batuec guerr declaratu ceraucoten/cioten Espainiari. [35] Statubatuarrec azpiraturic , Espainiac itsassoaz berçaldean gueratzen citzaizquion coloniac galdu cituen: Cuba , Philippinac , Guam eta Puerto Rico . Textuinguru horretan sorthu cen 98co belhaunaldia idazle taldea. [36]

XX. mendea

 
Alfonso XIII.a eta Miguel Primo de Rivera 1930ean

XX. mende hassiera , socialismoac eta anarchismoac garranci handia hartu çuten, eta baita Catalunia eta Hego Euscal Herrico alderdi aberçaleec ere. [15] Espainia neutrala içan cen Lehen Mundu Guerran , eta hori onuragarria içan cen merkataritzarençat. Baina Maroccoco Protectoratu Espainiarrean phiztutac Rifeco Guerrac galera handiac eraguin cituen; governuaren eta monarchiaren ospeac lurra jo çuen, eta militarrac ez ceuden phocic. Horiec horrela, 1923co irailaren 13an Miguel Primo de Rivera generalac statu-colpea jo çuen.

Primo de Riveraren dictadura 1930ean amaitu cen, eta ondoco urthean, 1931co aphirilare 14an, Bigarren Republica aldarricatu cen. Republica garaian, reforma garrancitsuac abiaraci ciren herrialdea modernizatzeco (nekaçaritza reforma, armadaren berreguituratzea, hezcunça reforma), suffragio universala eçarri cen, emacumeei voto escubidea emanez, eta lehembicico autonomia statutuac onhartu ciren (Cataluniacoa 1932an , Euscadi eta Galiciacoac 1936an ). [37] [38] Lehembicico bi urtheetan Niceto Alcalá Çamora içan cen presidentea, republicarren eta socialisten lagunçarequin, eta Alejandro Lerroux 1933 – 1336 bitartean, escuinaren babesarequin. Polarizatione politicoa osso handia cen, eta borchaqueriaco ekinçac ere içan ciren: eliça eta commentuen erretzea, José Sanjurjoren matchinada , Casas Viejasco guerthacariac , 1934co Iraulça eta buruçagui politicoen aurkaco attentatuac. [39] [38] [40]


 
Guernicaco bombardaqueta , 1937co aphirilaren 26a.

1936co otsaileco hautescundeetan Fronte Popularra , ezquerrec alderdien coalitionea, nagussitu cen, eta Manuel Açaña icendatu çuten presidente. Republicaren reformac gueldiarazteco asmoz, uztailaren 17 eta 18an, armadaren çathi handi batec statu-colpea jo çuen; hiri handi guehienec ( Madril , Barcelona , Bilbao , Valencia , Málaga , Donostia ), ordea, Republicari leial iraun çuten. [40] Espainia bi gunetan çathituric guelditu cen, bata governu republicarraren mendecoa eta bercea matchinoec controlatzen çutena, eta Guerra Civila hass cen. Francisco Franco bilhacat cen buruçagui colpista nagussia 1936co udazquenean. Hauec Alemania Naciaren eta Italia Fascistaren lagunça handia içan çuten; republicarrec barneco eta campoco lagunça çuten, socialistena, communistena, eta cembait liberalena, eta baita Sovietar Batassunarena ere. Hurrengo hirur urthean, millioi erdi bat guiçabanaco hil ciren: guda celhaian 300.000, eta repressionearen ondorioz 200.000. Guda celhaietatic at eguindaco hilqueta horietatic, 50.000 republicarren controlpeco eremuan içan ciren (fascisten statu colpearen ondorengo borz hilabetheco chaos hartan, ia guztiac), eta gaineracoac franquistec eraguin cituzten. Republicar aguintariec, beren controlpeco eremuan, hilquetac guerarazten saiatu ciren; aguintari franquistec, berriz, hilqueta horiec eguiten lagundu çuten, aurkariac eta aurkari içan citezqueenac hilcea beren governua sendotzeco nahita erabilitaco strategia içan cen. [41] Guerr 1939co aphirilaren 1ean amaitu cen, franquisten garhaipenarequin.

 
Francisco Francoc aguind çuen Espainian 1939-1975 bitartean

Guerra Civila matchinoec irabaciric, Francisco Franco jarri cen statuburu; democracia sunsituric, dictadura eçarri çuen. Franquismoac gogor çaphaldu cituen regimenaren aurkariac, berheciqui lehembicico urtheetan. 400.000 lagun erbestera joan ciren, berce haimberce carcelatuac içan ciren, eta 50.000 hilaraciac. [42] 1937an sorthutac Falange Española Traditionalista y de las JONS cen leguezco alderdi politico bakarra. [43] Ardatzeco potenciequin quidetassn handiac bacituen ere, Francoren regimenac neutral iraun çuen Bigarren Mundu Guerran . [44] Guerr ondoan, herrialdea isolaturic guelditu cen, eta Natione Batuetatic at. 1955etic aurrera, egoera aldatuz joan cen; içan ere, Guerra Hotza cela-eta, Statu Batuençat garranci strategico handia çuen Espainian base militarrac eçarceac, eta Franco horretaz valiatu cen. Autoritarismoa, nationalismoa, osso catholicismo conservadorea sustatzea ( nationalcatolicismoa ), eta gaztelania ez berce hizcunçac çaphalcea içan ciren franquismoaren politicaren eçaugarriac. 1959an , Marocco , espainiar eta franciar protectoratu içandacoa, independizatu cen, eta 1968an Guinea Espainiarra . 1969an , Francoc Joan Carlos Borboicoa , Alfonso XIII.aren biloba, icendatu çuen bere ondorengo, [45] eta harc statuburuaren eguimbeharrac hartu cituen bere gain dictadoreac ossassuna galdu çuenean, 1974ean . Içan ere, dictadoreac Carrero Blanco almirantea çuen haren ondorengo icendatuta. Plan hori, baina, çapuztuta gueratu cen, ETAren sona handico bomba erasso batec hura hil çuenean, 1973co abenduan.

 
Joan Carlos Borboicoa Espainiaco regue içan cen 1975 - 2014 bitartean.

1975eco açaroaren 20an, Franco hil cenean, berehala ikussi cen dictadurac ez çuela luce iraunen. Carlos Arias Navarro cen governuco lehendacari eta postu horretan egon cen demboran argui eracutsi çuen ez cela gauça Espainian ecimbercecoa cen democratizatione processua abian jarceco, aldiz, regimeneco ultren edo «bunquerraren» aguinduetara egon cen azquen unea arte. Beguirale ascoren eritzian, Juan Carlos de Borbón, ceina Joan Carlos I.a icenarequin Espainiaco regue baitzen 1975eco açaroaren 27az guero, regimeneco aguintarien erranetara cegoen chotchonguilo bat baino ez cen. Baina, 1976 . urthearen erdialdera, Joan Carlos regueac persona gazteago bat icendatu çuen governuco lehendacaritzaraco, transitione democraticoa eguiteco gai içanen cen norbait: Adolfo Suárez . Charisma handico guiçona eta politicari trebea içaqui, Suárecec bideratu çuen Espainia anhiztassunaren eta democraciaren mundura, odol isurquetaric gabe. Alderdi politicoen legueztatzea, amnistiaren leguea, lehen hautescunde libreac (1977co ekaina) eta 1978co constitutione berri adostua içan ciren transitione democraticoaren aldi garrancizcoenac. Dena den, 1977co Amnistia Legueac cigorgabe utzi cituen franquismoaren crimenac (114.266 lagun desaguerturic), eta Gasteizco marchoaren 3co edota Atochaco sarrasquie erançuleac ephaitu gabe guelditu ciren. [46]

Constitutione berriac auquera eman çuen Espainiaco herri gutituetaco nationalismoec, constitutione horretan nationalitate historico deithutacoe (Euscal Herria, Catalunia eta Galicia), erreibindicatzen cituzten autogovernu escaerac autonomia statutuen bitartez bideratzeco. Aldiz, statuac, Rodolfo Martin Villa buru çuela, autonomien eredua Espainiaco gaineraco lurralde guztietara çabaldu çuen 1980tic aurrera, catalanen eta euscal herritarren indarrari contrapisu eguiteco. [47] [48] LOAPA legue içan cen berdince ahaleguin horren lehen pausoa; [49] statu eredu horri "cafea denonçat" deithu çaio (" café para todos "). [47] Espainiaco Koroac hassieratic hartu çuen Espainiaco natione batassunaren guidaritza symbolicoa eta, haimbaten eritziz, reguearen parte harcea funsezcoa içan cen Antonio Tejero colonelac, 1981eco otsailaren 23an, Madrilgo parlamentuan eguin çuen statu-colpe ahaleguina menderatzeco orduan. Adolfo Suárez, berriz, nahiz eta transitione democraticoaren garaian politicari ausart eta habil guisa aguertu, ez cen gauça içan bere projectu centristaren buruan ( UCD ) 1982co hautescundeac irabazteco, eta ordu arte oppositionean egondaco Alderdi Socialista ( PSOE ) igo cen aguintera. Felipe González hautatu çuten governuco lehendacari.

 
Felipe González , Espainiaco presidente 1982 - 1996 bitartean.

1982tic 1996ra , PSOE egon cen aguintean; garai hori modernizatione eta eguneratze aro bat içan cen Espainiarençat, eta mendebaldeco eracunde garrancitsu batzuetan sarthu cen ( Europaco Economia Erkidegoa ; NATOn , gende ascoren oppositionearequin, nahiz sarcearen aldecoec referenduma irabaci çuten); sona handico bi ekitaldi berhecic ospe handia eman ceraucoten/cioten Espainiari munduan: Barcelonaco Joco Olympicoec eta Sevillaco Eracusqueta Universalac, biac 1992an. Azquenean, ordea, haimbat ustelqueria casutan eta GALen ekinça terroristetan cikindu ondoren, 1996co marchoco hautescundeac galdu cituen Felipe Gonzálecec Alderdi Popularraren (PP) mesedetan, eta alderdi horretaco José María Aznar hautatu çuten Espainiaco lehendacari.

XXI. mendea

2000 . urtheco hautescundeac ere PPc irabaci cituen, aurrecoetan baino abantaila handiagoz, guehiengo absolutua erdietsi baitzuen José María Aznarren alderdiac. Beren desadostassunac gorabehera, Espainiaco bi alderdi nagussiac, PP eta PSOE, bat ethorri ciren Europar Batassunari buruzco economia politican, haren aldeco apustua eguin baitzuten, çalançaric gabe, eta cinço bethe baitzituzten Europatic marcatu citzaizten economia erizpideac: inflationearen eta deficit publicoaren aurkaco borroca eta diru politica çorrotzagoa. Politica horrec, beraz, arracasta içan çuen eta, hala, 1999co urtharrilean, euroa ossatze çuten statuen artean cegoen Espainia.

Euscal terrorismoaren aurkaco borroca, berriz, ascoz ere auci corapilatsuagoa içan cen, eta adostassunac eta desadostassunac sorthu cituen, tarteca, alderdi nagussien artean. 1998an , ETAc alde bateco su-ethena aldarricatu çuen, euscal aberçale moderatuac ( EAJ-PNV eta Eusco Alcartassuna ) soveranotassun dynamica batean sarcearen truque, eta Madrilgo governuarequin negociatzeco vorondatea adiaraci çuen, baina su-ethenac ez çuen ascoric iraun, 2.000. urthearen hassiera aldera, ETAc bertan behera utzi baitzuen eta berriz hassi baitzen attentatuac eguiten, guero eta gogorragoac: politicarien, empresaburuen, cacetarien eta edocein herritarren aurka.

 
2004co marchoaren 11co attentatuetaco victimen omenezco orhoitharria

Berçalde, Aznarren aguintaldian, Espainiac soldaduac bidali cituen bai Afganistanera eta bai Iraquera , Statu Batuetaco Georgue W. Bush lehendacariaren aguinduz bi herrialde horietan eguindaco invasioneetan laguncera; Iraqueco Guerran parte harceac seculaco protestac eta manifestationeac eraguin cituen Espainian, munduco berce bazter ascotan beçala. 2004co marchoaren 11n, leguebilçarreraco hautescundeen bezperan, Espainian nehoiz içan den attentaturic lazgarriena egui çuten Madrilen , 191 lagun hil eta 1.858 çaurituz. Governuac ETA içan cela çabaldu çuen, idea horren contraco çançuac aguertu ahala. Governuaren descredituac phiztutaco crisiaren ondorioz, PP alderdiac governua galdu çuen, PSOEco Çapateroren alde. [oh 1]

2006an ETAc berce su-ethen bat iragarri çuen, baina urthearen bucaeran hautsi çuen, Barajasco aeroportuco terminal berrian bomba bat leherraraciz eta bi lagun hilez. 2008co hautescundeetan , José Luis Rodrígüez Çapatero auqueratu çuten berriz ere Espainiaco lehendacari. Hain çucen, 2008. urthea jotzen da economiaren crisialdiaren hassiera urthetzat Espainian. Hartutaco haren contraco neurriec handitu eguin çuten aberatsen eta chiroenen arteco aldea. 2019an eguindaco calculu batec aguerian utzi çuen arguindarraren batez berceco precioac soldatac çazpi halaco igo cirela 13 urthean; Europaco hirurgarren arguindar garestiena çuen 2019an, Alemania eta Portugaletic atzetic bakarric. [50]

Governua eta administrationea

Politica

Saconceco, iracurri: « Espainiaco Governua »

Espainia monarchia constitutionala da. 1978an eçarritaco constitutioneac statuaren eta armadaren buru jarcen du reguea, eta reguetza herenciaz transmittitzen da. Bothereac honela daude banaturic:

  • Bothere bethearazlea Espainiaco Governuac eta honen buru den Presidenteac ossatzen dute. Egoitza Moncloaco jaureguian dago.
  • Bothere legueguilea Espainiaco Gortheen escu dago. Bi gambera ditu: Deputatuen Congressua edo Behe Gambera , eta Senatua edo Goi gambera. Ahalmen bethearazlea governuco lehendacariac du; regueac icendatzen du lehendacaria, hautescundeen emaitzaren arauera. Lehendacariac ministroac hautatzen ditu, eta horiec ministro conseilua ossatzen dute.
  • Bothere judiciala ephaile eta magistratu ezberdinez ossatutaco ephaitegui eta tribunalen escumena da, Reguearen icenean. Herrialdeco ephaitegui nagussia Aucitegui Gorena da.
 
 
Deputatuen Congressuaren ossaqueta
2016co Espainiaco hautescunde orocorren ondoren
Alderdia Eserlekuac
Alderdi Popularra (PP)
 
137
Espainiaco Languile Alderdi Socialista (PSOE)
 
110
Ahal Dugu-Ezquer Batua-Equo (Podemos–IU–Equo)
 
71
Herritarrac - Herritarron Alderdia (C's)
 
32
Cataluniaco Ezquer Republicarra (ERC–CatSí)
 
9
Cataluniaco Convergencia Democraticoa (CDC)
 
8
Euzco Alderdi Jelçalea (EAJ-PNV)
 
5
Euscal Herria Bildu (EH Bildu)
 
2
Canariar Coalitionea-Canarietaco Alderdi Nationalista (CC–PNC)
 
1
Guztira 350 eserleku.
 
 
Senatuaren ossaqueta
2016co Espainiaco hautescunde orocorren ondoren
Alderdia Eserlekuac
Alderdi Popularra (PP)
 
151
Espainiaco Languile Alderdi Socialista (PSOE)
 
63
Elkarrequin Ahal Dugu (Podemos–IU–Equo)
 
23
Cataluniaco Ezquer Republicarra (ERC–CatSí)
 
12
Euzco Alderdi Jelçalea (EAJ-PNV)
 
6
Cataluniaco Convergencia Democraticoa (CDC)
 
4
Herritarrac - Herritarron Alderdia (C's)
 
3
Canariar Coalitionea-Canarietaco Alderdi Nationalista (CC–PNC)
 
1
Gomeraco Talde Socialista (ASG)
 
1
Euscal Herria Bildu (EH Bildu)
 
1
Aldaqueta (Cambio-Aldaqueta)
 
1
Guztira 264 eserleku.

Alderdi politicoac

Statu eremuco alderdi nagussiac
  • PSOE : Espainiaco Languile Alderdi Socialista, Partido Socialista Obrero Español
  • PP : Alderdi Popularra, Partido Popular
  • VOX : Vox
  • UP ( Podemos - IU ): Elkarrequin Ahal Dugu, Unidas Podemos
  • Cs : Herritarrac – Herritarron Alderdia, Ciudadanos – Partido de la Ciudadanía
  • MP : Herrialde Guehiago, Más País
Erkidegoetaco alderdi nagussiac

Banaqueta administrativoa

Saconceco, iracurri: « Autonomia Erkidego » eta « Espainiaco provinciac »

Espainia 17 escualde administrativotan banatua dago, autonomia erkidego icenecoac. Erkidego bakoitzaren lurraldea provincia batean edo guehiagotan çathituric dago. Guztira 50 provincia dira. Bi hiri daude eurec bakarric autonomia dutenac, autonomia hiri icenecoac. 8.111 udalerri daude.

Defensa

 
Saconceco, iracurri: « Espainiaco Indar Armatuac »

Espainiaco Indar Armatuac (siglac: FFAA edo FAS ) edo Espainiaco Armada da Espainia babesten duen eracunde militarra. Buruçagui Gorena Philippe VI.a reguea da, eta María Dolores de Cospedal Defensa ministroa. Espainiaco Constitutionean eçarrita dagoenez, [51] Indar Armatuac honela banatuta daude:

Horreçaz gainera, hirur armadetaco militarrez ossaturico bi unitate daude: Regue Guardia eta Larrialdi Unitate Militarra . Guerra casuetan, Guardia Civilac ere parte harcen du armadan.

Demographia

Biztanleria

 
Espainiaco biztanleriaren densitatea (2008).

2016an Espainiac 46,4 millioi biztanle cituen; [2] ; densitatea 92 biztanle kilometro quadroco da. Biztanleen % 76,9 hiritan vici da. Jaiotza eta heriotza indiceac Europaco gaineraco herrien ancecoac dira. Emancortassun indicea osso chiquia da, 1,49 haur emacumeco (2016); vici itcharopena berriz munduco handienetacoa, 81,7 urthecoa, 78,7 urthecoa guiçonezcoençat, eta 84,9-coa emacumezcoençat. Biztanleac adinca hartuta, 0-14 urthe bitartecoac % 15,4 dira, 15-24 urthe bitartecoac – % 9,6, 25-54 urthe bitartecoac – % 45,2, 55-64 urthe bitartecoac – %11,9, eta 65 urthetic goracoac – % 17,8. [6] Datu horiec argui eta garbi eracusten dute guiçartea gueroz eta çaharragoa dela, horrec ethorquiçuneraco dakarçan araço guztiequin (retiratu asco eta languile guti).

Biztanleriaren banaqueta geographicoa aldatzen ari da. 1950–60 inguruco migratione muguimenduac, Espainia barneco muguimenduac, landatic hiriracoac eta barnealde nekaçaritic peripheria industrialeracoac içan ciren, batez ere. Baina peripheria horretara industria astunaren crisia ethorri cenez gueroztic, gauçac aldatu eguin dira. Hala, traditionez industrialac içan diren escualdeac biztanleria galcen ari diren bitartean (batez ere, Asturiasen eta Euscadin , Catalunian gutiago , economia anhitzagoa duten escualdeac ( Balear Uharteac , Canariac , Valencia …) dira, gaur egun, biztanle guehien eracarcen dutenac.

Banaqueta ethnicoa

Hizcunçaz, culturaz eta ohituraz –hala nola climaz, paisaiaz, vicimoduz, etab.– anhiztassun handia dago Espainiaco resumaren baithan. Francoren dictadura garaian ( 1939 – 1975 ), statuac anhiztassun horiec eçabatzeco ahaleguin handiac eguin bacituen ere, dictadura amaitu cenez gueroztic, eta lurraldearen politica antholamendu berriari esquer (autonomia statutuac) beren cultura eta hizcunça aberastassuna garatzeco auquera içan dute Espainia ossatzen duten nationalitate historico eta gaineraco escualdeec. Ijitoac XVI. mendean iritsi ciren, eta 750.000-1.000.000 dira gaur egun. [52]

Berçalde, contuan içan behar da, Espainia traditionez emigranteen herria içan bada ere (Ameriquetara, Europara…), azquen urtheotan immigratione lurralde bilhacatu dela, nahiz eta atzerritar copurua cehaztea nahico çaila içan, asco eta asco ezcutuca sarcen baitira. Atzerritarren erdiac, guti gorabehera, europarrac dira, baina latino-americarrac eta africarrac ere asco dira, Marocco eta Magreb aldecoac guehienac, baina Saharaz hegoaldecoac ere bai; ez da ahanci behar Africatic Europaraco athe naturaletaco bat dela Espainia.

Hizcunçac

 
Espainiaco hizcunçac
       Gaztelania , statu ossoan minçatua        Catalana edo valenciera        Galliciera        Euscara        Astur-leonesa        Aragoiera        Aranera
Saconceco, iracurri: « Espainiaco hizcunçac » eta « Gaztelania »

Espainiera edo gaztelania moderno standarda minçatzen da; catalana , galliciera , euscara , aranera , aragoiera , asturiera , caloa , Espainiaco ceinu hizcunça eta Cataluniaco ceinu hizcunça ere minçatzen dira. Gainera, Portugaleco mugaco cembait lekutan ( Extremaduran ) fala eta extremadurera minçatzen dira, eta Ceutan eta Melillan arabiera eta errifiera . Espainieraz minçatzeco gai dira Espainiaco biztanle guehien-guehienac; gaineracoan, hau da hizcuncen banaqueta: catalana – % 17; galliciera – % 7; euscara – % 2; berceac – % 1. Hizcunça officiala gaztelania da, baina cembait autonomia erkidegotan , berce hizcuncequin cooficiala da.

Hauec dira:

Religionea

Saconceco, iracurri: « Religionea Espainian »

1978co Espainiaco Constitutionearen 16.3 articuluac Espainia statu aconfesionalçat definitzen du: «Religione batec ere ez du içanen statu-içaeraric». Gainera, religione ascatassuna bermatzen du. Statuco religione nagussia catholicismoa da. Eliça Catholicoa da Constitutionean aiphatzen den bakarra, 16.3 articuluan cehazqui: «Bothere publicoec [...] Eliça Catholicoarequin eta berce religioneequin lanquidetza-harremanac içanen dituzte». 2023co otsailean CISec eguindac inquestan açaldu cenez, biztanleen % 56 catholicoa da, % 27,2 atheo edo religionegabea, % 12,6 agnosticoa eta % 2,7 berce religione baten jarraitzailea. [53] 2005ean New York Times ec eguindac ikerqueta baten arauera, espainiarren % 18 berceric ez da joaiten regularqui mecetara. 30 urthe baino gutiago dituztenen artean, ehuneco hori % 14ra jaisten da.

Religioneac Espainian 2023an [54]
Religionea Ehunecoa
Catholicoac
 
56%
Religionegabe eta atheoac
 
27.2%
Agnosticoac
 
12.6%
Bercelacoac
 
2.7%
ithurria CIS [54]

Hiri nagussiac

Economia

Saconceco, iracurri: « Espainiaco economia »
 
Espainia Schenguen eremuco , Euroguneco eta Europar Merkatu Bakarreco quidea da

2017an, munduco 14. indar economicoa cen Espainia, BPGaren arauera, Europar Batassuneco 5.a, eta Euroguneco 4.a. 2008co Atzeraldi Handia baino lehen, munduco 8. postura iritsi cen. [56] BPGren banaqueta, sectoreca, ondorengo hau da: % 2,5 berceric ez dagoquio nekaçaritzari, industriari – % 22,4, eta cerbitzuei – % 75,1 (2016). Biztanleria activoaren sectorecaco banaquetari dagoquionez, lehen sectorean emplegatzen da biztanleria activoaren % 4,2, bigarren sectorean languileen – % 24, eta hirurgarren sectorean edo cerbitzuetan biztanleria activoaren – % 71,7 (2009). [6]

 
Benidorm , Europaco tourismo gune garrancitsuenetacoa.

XX. mendearen erdialdea arte Espainiaco economia archaicoa, garapen escasecoa eta autarchicoa içan bacen ere, modernizatze processu azcarra vici içan du 1960 ingurutic aurrera. 1960co hamarcadaco hazcunde tasa handien ondoren («espainiar miraria» deithu citzaion), mothelaldi serioa vici içan çuen (petrolioaren crisialdia) 1974tic 1985 aldera arte. 1986tic 1991era , ordea, berce aurreracada borthitz bat içan çuen eta, 1992tic 1994 ingurura gaimbehera chiqui bat içan ondoren, 1995etic mende amaiera arte hazten jarraitu çuen economiac Espainian ( 1997an , % 3,2co hazcundea). 1986an Europar Batassunarequin bat eguin içanac guztiz baldinçatu çuen, gueroztic, Espainiaco aguintariec bideratu çuten economia politica. Haimbat guiçarte araço gorabehera, çorroztassunaren aldeco apustua eguin cen Maastrichteco Itunean cehaztutaco convergencia erizpideac respectatu ahal içaiteco. Hala, austeritate neurriac harceari, aurrecontu çorrotzac eguiteari eta diru politica estuagoa bulçatzeari esquer, Espainiac goian aiphatutaco erizpide guehienac bethe ahal içan cituen, eta 1999co urtharrilare 1ean euroan integratu ahal içan ciren herrialdeen cerrendan sarthu cen. 1998co udaberrian, Europar Batzordeac Espainiaco emaitza economicoen azterqueta eguin çuenean, çor publicoaren indicea cegoen soilic Maastrichten erabaquitaco erizpideetatic campo. Aldiz, erizpide horien barruan sarcen ciren inflationea (% 2, 1997an), aurrecontu deficita (% 2,9), interes tasen bilhacaera eta pecetaren parecotassun aurreco bi urtheetan cehar. XXI. mende hassierac higuiecinen burbuila lehercean crisi saconean sarthu cen statu ossoa ordura arte eraicunçac BPGaren % 16 emaiten baitzuen, eta languile-tasa % 12 cen. [57] Crisiaren ondoren, langabecia tasa ia % 20ra igo cen; [58] eta, Finança Ministroaren arauera, «azquen mende erdico atzeraldi saconenean sarthu cen». [59]

 
Langabecia-tasa provincien arauera (2015).

2017an, bigarren langabecia-tasaric handiena çuen Europar Batassuneco herrialdeen artean; [60] 2019an, % 14co langabecia tasa çuen; Santiago Niño-Becerra economialariac ohartaraci du, baina, berce % 15 nahigabeco azpiempleguan cebilela. Urthe horretan, halaber, langabecia-tasa % 33coa cen eta, 16tic 24 urthe artecoen tartean, % 70ecoa. [61] Desberdintassun socialic handiena Euroguneco herrialdeen artean, herritarren artean renta erabilgarriac duen banaquetari beguiratuta. 2006az gueroztic, nabarmen handituz joan da desberdintassun social hori: guehien irabazten dutenen eta gutien irabazten dutenen arteco aldea guero eta handiagoa da. [62] Autonomia erkidegoen artean, Madril (32.723 euro 2016an), Euscadi (31.805 euro) eta Naffarroac (29.807 euro) dute per capita renta handiena, eta Extremadura (16.369 euro) eta Andaluciac (17.651 euro) chiquiena. [63]

Azpieguiturac

Garraioa

Aeroportuac

Graphico hau ecin da une honetan ikussi, software araço bat dela eta. Lanean ari gara ahalic eta lasterren graphicoac berriro eracutsi ahal içaiteco.

Ikus jathorrizco Wikidataco escaera eta ithurriac .

Cultura

Litteratura

Saconceco, iracurri: « Espainiaco litteratura »

Espainiar idazle osso eçagun eta miretsiac daude litteraturaren historian, guztien aurretic Miguel de Cervantes baina baita Benito Perez Galdos , Emilia Pardo Baçan , Miguel de Unamuno , Antonio Machado , Juan Ramón Jiménez eguil classicoac ere, berceac berce, edo Camilo José Cela garaiquide .

Quirolac

Azquen urtheetan, badira mundu mailan nabarmendu diren quirolari espainiarrac. Fernando Alonso 1 Formulaco Munduco Chapelqueta 2005. urthean, Rafael Nadal , egun 60 partida seguidan irabacita eta haimbat Roland Garros escuan dituelaric. Espainiaco Lehen mailaco footballa munduan aurkitu daitezqueen jocalari onenequin ossatuta dago, munduco ligaric onenetacoa omen da adituen ustez. Espainiaco Itzulia delaco lasterqueta da chirrindularitzan nabarmencen dena, hala ere, ia autonomia elkarte bakoitzean eguiten da lasterquetaren bat edo bi urthean. Chirrindulariric nabarmenena Alejandro Valverde da.

Gastronomia

Saconceco, iracurri: « Espainiaco gastronomia »

Espainiaco gastronomiac platerac prestatzeco era asco ditu, herrialdea ossatzen duten escualde ezberdinen ekarpenequin aberasten dena. Jathorrizco sukaldaritza, landa- eta costa-styloen artecoa da, cultura ascoren eta paisaien eta climen anhiztassuna adiarazten duena. [64] Historian cehar, Espainia conquistatu duten herriec eta baita espainiarrec berec conquistatu eta colonizatu dituzten herriec eraguin handia içan dute espainiar sukaldaritzan. Egoera horrec sukaldaritzaco technica eta ossagai ugari eman derauzquio.

Hedabideac

Saconceco, iracurri: « Televistaren historia Espainian »

Herrialde communicabide nagussiena televista da. Espainiac irrati eta televista cate publicoac ditu, RTVE eracundeac cudeatzen dituenac. Televista cate nagussienac La 1 , La 2 , Antenna 3 , Cuatro , Telecinco eta laSexta dira. Cate guzti hauec privatuac dira La 1 eta 2 içan ecic.

Eguncari iracurrienen artean El País eta El Mundo ditugu; ABC , La Razón , Público , La Vanguardia eta La Gaceta bi horien atzean daudelaric. Quirol eguncarien artean iracurrienac Marca eta As dira.

Jaiegun officialac

Jaiegun officialen cerrenda urthero cehazten da. Espainia guztiraco jaiac ondorengoen artean auqueratzen dira;

 
Aurrescua
 
Castelll
Jaiac
Data Icena Oharra
Urtharrilac 1 Urtheberri-eguna
Urtharrilac 6 Epifania Regue Magoen eguna
Marchoac 19 San Joseph (ez statu ossoan)
Marchoa edo aphirila Orcegun Sanctua (ez da jaieguna statu ossoan)
Marchoa edo aphirila Orciral Sanctua
Marchoa edo aphirila Pazco Astelehena (ez da jaieguna statu ossoan)
Maiatzac 1 Lanaren Eguna
Uztailac 25 Done Jacue Espainiaco çaindaria Eliça Catholicoarençat (ez da jaieguna statu ossoan) [65]
Abuztuac 15 Andre Mariaren Jassocundea
Urriac 12 Espainiaco Jai Nationala Americaco aurkicunçaren data, Hispanitatearen Eguna eta Pilarreco Andre Maria
Açaroac 1 Sanctu Guztien Eguna
Abenduac 6 Constitutionearen Eguna 1978co Constitutionearen onharpenaren data
Abenduac 8 Andre Maria Sorcez Garbia Espainiaren çaindaria Eliça Catholicoarençat [66]
Abenduac 25 Eguberri Eguna Jesus Nazarethecoaren jaiotza

Statu mailaco 9 jaiegunez gain, autonomia erkidego bakoitzac bi jaiegun eçar ditzaque, eta udalerri bakoitzac berce bi. Horrela, 13 edo 14 içanen da guehienezco copurua guztira.

Guiçateriaren Ondarea

Saconceco, iracurri: « Guiçateriaren Ondare »

Espainia munduco 2. statua Guiçateriaren Ondare icendatuta dituen monumentu copuruari dagoquionez, Italiaren atzetic.

 
Güell parquea .
 
Segoviaco Alcaçarra .
 
Guadalupeco monasterioa .
 
San Millán de Suso .
 
Elxeco palmadia .

Euscal diaspora

Oharrac

  1. ↑ Bomba erassoac aldirietaco sareco laur trenetan içan ciren, gendez betheta ceudenean: 191 lagun hil eta 1.858 çauritu cituzten. Governuac berehala egotzi ceraucon attentatua ETAri, eta versione hori hedaraci, Espainian bertan ez ecic, nationearteco bai eracundeetan eta bai hedabideetan, nahiz berehala hassi ciren terrorista islamisten çançuac aguercen, eta ETAc hurrengo egunean gueçurtatu bere parte harcea. Attentatua gaitzesteco eguindaco manifestatione gendetsuetan, gende ascoc aguertu ceraucon governuari bere mesfidança eta eguia jaquin-nahia. Al Caedaco cellul islamistec erreibindicatu çuten attentatua, baina governuac, bere alderdiac eta inguruco hedabideec ez çuten hori hainçat hartu nahi içan, eta ETAri egotzi nahi içan ceraucoten/cioten; oppositioneac eta herritar ascoc, ordea, gueçurretan ibili içana egotzi ceraucoten/cioten governuari. 2008an, ephaiqueta eguin ondoren, Aucitegui Gorenac terrorista islamisten sare bat condemnatu çuen attentatu horrengatic. Attentatua içan eta handic hirur egunera, hautescundeac eguin ciren, eta alderdi socialistac irabaci eta José Luis Rodriguez Çapatero auquerat çuten herritarrec presidente.

Referenciac

  1. ↑ Euscalçaindia . 38. araua: Munduco statu-icenac, herritarren icenac, hizcunça officialac eta hiriburuac. .
  2. ↑ a b (Gaztelaniaz) Población residente en España. Datos provisionales a 01/07/2016. Instituto National de Estadística, Ine.es (Noiz consultatua: 2017-6-2) .
  3. ↑ (Gaztelaniaz) España cae en el ránquing: passa de la 8º a la 14º economía del mundo. expansion.com (Noiz consultatua: 2017-6-13) .
  4. ↑ «Espainiaco Statua» Auñamendi Eusco Encyclopedia. (Noiz consultatua: 2017-6-2) .
  5. ↑ (Anglesez A History of Spain from the Earliest Times to the Death of Ferdinand the Catholic, Volume 1. London Longmans, Green & Co, 14 or. ISBN 9781443740548 . .
  6. ↑ a b c (Anglesez The World Factbooc: Spain. CIA.gov (Noiz consultatua: 2017-6-2) .
  7. ↑ a b c d Gariçurieta, Marga; Sola, Carmen; Barinagarrementeria, Mª Dolores. Geographia, Bacheliergoa 2.. Erein arguitaletchea, erein.eus (Noiz consultatua: 2017-6-2) .
  8. ↑ World Mapp of the Cöppen-Gueiguer climate classification updated – (see p.3). schweicerbart.de (Noiz consultatua: 2017-6-3) .
  9. ↑ World Mapp of Cöppen-Gueiguer Climate Classification. city-data.com (Noiz consultatua: 2017-6-3) .
  10. ↑ World Mapp of Cöppen-Gueiguer climate classification. wikimedia.org (Noiz consultatua: 2017-6-3) .
  11. ↑ 'First west Europe tooth' found. news.bbc.co.uc (Noiz consultatua: 2017-6-2) .
  12. ↑ Los assentamientos phenicios. artehistoria.com (Noiz consultatua: 2017-6-4) .
  13. ↑ La colonización griega. artehistoria.com (Noiz consultatua: 2017-6-4) .
  14. ↑ a b (Anglesez Rinehart, Robert; Jo Ann Browning, Seeley. A Country Study: Spain. Chapter 1 – Hispania. Library of Congresss Country Series, loc.gov (Noiz consultatua: 2017-6-3) .
  15. ↑ a b c d e f g h Espainia. Harluxet Hiztegui Encyclopedicoa, euscadi.net (Noiz consultatua: 2017-6-4) .
  16. ↑ (Anglesez Fernandez-Morera, Dario. Life as a dhimmi in medieval Islamic Spain. world.wng.org (Noiz consultatua: 2017-6-3) .
  17. ↑ (Anglesez Glicc, Thomas F.. Islamic and Christian Spain in the Early Middle Agues. Chapter 5: Ethnic Relations. libro.uca.edu (Noiz consultatua: 2017-6-3) .
  18. ↑ a b (Anglesez Payne, Stanley G.. A History of Spain and Portugal; Chapter 2: Al-Andalus. libro.uca.edu (Noiz consultatua: 2017-6-3) .
  19. ↑ (Anglesez Payne, Stanley G.. A History of Spain and Portugal; Chapter 5: The Rise of Aragon-Catalonia. libro.uca.edu (Noiz consultatua: 2017-6-4) .
  20. ↑ Martin, Xabier. Herio Belçaren eraguilea. berria.eus (Noiz consultatua: 2017-6-4) .
  21. ↑ (Anglesez Muslim Spain (711-1492). bbc.co.uc (Noiz consultatua: 2017-6-3) .
  22. ↑ (Gaztelaniaz) «Pacificación interna y medidas unificadoras» Artehistoria.com (Noiz consultatua: 2017-6-4) .
  23. ↑ (Gaztelaniaz) de las Heras, José Luis. El proyecto europeísta de Carlos V. Cervantesvirtual.com (Noiz consultatua: 2017-6-4) .
  24. ↑ «Austria chiquiac» Hirur.eus (Noiz consultatua: 2017-6-5) .
  25. ↑ (Gaztelaniaz) Guiménez López, Enrique. «La Paz de Basilea» artehistoria.com (Noiz consultatua: 2017-6-5) .
  26. ↑ (Gaztelaniaz) «La batalla de Trafalgar, la última victoria de Nelson» National Geographic (Noiz consultatua: 2017-6-5) .
  27. ↑ (Gaztelaniaz) Sánchez Mantero, Rafael. «El cammino hacia las Cortes» Artehistoria.com (Noiz consultatua: 2017-6-5) .
  28. ↑ (Gaztelaniaz) Lara Peinado, Federico; Córdoba Çoilo, Joaquín. «La independencia del Imperio Español» Artehistoria.com (Noiz consultatua: 2017-6-5) .
  29. ↑ «Lehen carlistaldia: 1833-1840» Carlismoa Euscal Herrian. Euscomedia Fundationea (Noiz consultatua: 2017-6-5) .
  30. ↑ «Liberalen nagussitassuna: 1840-1868» Carlismoa Euscal Herrian. Euscomedia Fundationea (Noiz consultatua: 2017-6-6) .
  31. ↑ «Garhaipen lorceco berce auquera bat: 1868-1876» Carlismoa Euscal Herrian. Euscomedia Fundationea (Noiz consultatua: 2017-6-6) .
  32. ↑ (Gaztelaniaz) Bahamonde, Angel. «La I República» Artehistoria.com (Noiz consultatua: 2017-6-6) .
  33. ↑ (Gaztelaniaz) Dardé, Carlos. «La Restauración» artehistoria.com (Noiz consultatua: 2017-6-6) .
  34. ↑ a b «Espainiaco Restaurationea» Hirur.eus (Noiz consultatua: 2017-6-6) .
  35. ↑ (Gaztelaniaz) Dardé, Carlos. «La guerra de Cuba» artehistoria.com (Noiz consultatua: 2017-6-6) .
  36. ↑ «98co belhaunaldia (I)» Hirur.eus (Noiz consultatua: 2017-6-7) .
  37. ↑ (Gaztelaniaz) «La Constitución de 1931 y el bienio reformista» Historiasiglo20.org (Noiz consultatua: 2017-06-07) .
  38. ↑ a b (Gaztelaniaz) «El bienio radical-cedista. La revolución de 1934. Las electiones de 1936 y el Frente Popular» Historiasiglo20.org (Noiz consultatua: 2017-06-07) .
  39. ↑ de la Granja Sáinz, José Luis; Ugarte Tellería, Javier. «Guda Civila 1936-1939» Auñamendi Eusco Encyclopedia (Noiz consultatua: 2017-06-07) .
  40. ↑ a b (Gaztelaniaz) Tamames Gómez, Ramón. Breve historia de la guerra civil. Editiones B (Noiz consultatua: 2017-6-8) .
  41. ↑ (Gaztelaniaz) Constenla, Tereixa. (2011-03-27). «España massacrada» El País .
  42. ↑ Mendiola Gonçalo, Fernando. «Franquismo : Repressionea, regimenaren oinharria» Auñamendi Eusco Encyclopedia (Noiz consultatua: 2017-6-8) .
  43. ↑ Mendiola Gonçalo, Fernando. «Franquismo : Laur Hamarcadetaco dictadura (1936-1975): Regimenaren eguituratze politicoa» Auñamendi Eusco Encyclopedia (Noiz consultatua: 2017-6-8) .
  44. ↑ (Gaztelaniaz) Eguido León, María de los Ángueles. «Franco y las potencias del Eje: la tentación interventionenista de España en la Segunda Guerra Mundial» Spacio, Tiempo y Forma (Noiz consultatua: 2017-6-8) .
  45. ↑ «Franco Bahamonde, Francisco» Harluxet Hiztegui Encyclopedicoa (Noiz consultatua: 2017-6-8) .
  46. ↑ Udalaitz, Daniel. «Gasteizco sarrasquia 1976: “Ez dago hilquetengatic erançuquiçunac escatzeco vorondate politicoric”» Arguia (Noiz consultatua: 2017-6-8) .
  47. ↑ a b (Gaztelaniaz) AGENCIAS. (2011-01-24). «Bono, sobre las autonomías: La fórmula "café para todos" fue un error ke se debe correguir» RTVE.es (Noiz consultatua: 2020-01-12) .
  48. ↑ (Gaztelaniaz) Villascusa, Ánguel. «¿Por qué León se unió a Castilla? Un exministro franquista, un recurso fallido al Constitutional y un contrapeso a los nationalistas» eldiario.es (Noiz consultatua: 2020-01-12) .
  49. ↑ Urain, Jon O.. «Higadura baten chronica» Berria (Noiz consultatua: 2020-01-12) .
  50. ↑ (Gaztelaniaz) Ruiz, Javier. (2019-05-22). «El drama eléctrico en España: la luz sube siete veces más ke los salarios» Cadena SER (Noiz consultatua: 2019-05-24) .
  51. ↑ Espainiaco Constitutionea , gai militarrei dagoquienez.
  52. ↑ (Gaztelaniaz) Diagnóstico social de la communidad guitarna en España. msc.es (Noiz consultatua: 2017-6-5) .
  53. ↑ (Gaztelaniaz) Barómetro de febrero 2023. .
  54. ↑ a b Aiphuaren errorea: Compondu beharreco referencia codea dago orri honetan: ez da texturic eman religione iceneco referenciaraco
  55. ↑ (Gaztelaniaz) Cifras officiales de población resultantes de la revisión del Padrón munichipal a 1 de enero , ine.es
  56. ↑ (Gaztelaniaz) «España cae en el ránquing: passa de la 8º a la 14º economía del mundo» Expansión (Noiz consultatua: 2017-06-11) .
  57. ↑ (Anglesez «Global Guru Analysis» The Global Guru (Noiz consultatua: 2010-06-01) .
  58. ↑ «» «Mounting joblessness in Spain — and worse to come» , The Economist , 2009-01-22.
  59. ↑ (Anglesez «Spain faces deepest recesssion in 50 years» , Spanish News , 2009-01-18.
  60. ↑ «Hamaborz millioi eta erdi langabe» Berria 2017-05-03 (Noiz consultatua: 2017-06-12) .
  61. ↑ (Gaztelaniaz) Becerra, Santiago. (2019). «A nivell individual se vivirá en una incertidumbre permanente» Gara : 22-23. 2019-06-09 .
  62. ↑ (Gaztelaniaz) Delgado, Christina; Mars, Amanda. (2012-10-10). «España es el país con mayor desigualdad social de la euroçona» El País .
  63. ↑ (Gaztelaniaz) Delgado, Christina. (2017-03-30). «Cinco communidades han recuperado ya el PIB por habitante anterior a la crisis» El País .
  64. ↑ Robuchon, Joël . (2004). España. in: Larousse gastronomique en español . Barcelona: Larousse, 462-465 or. ISBN 9788483325278 . .
  65. ↑ (Gaztelaniaz) «Santoral» , Diocesismalaga.es .
  66. ↑ (Gaztelaniaz) Madrilgo «Santoral» , Archimadrid.es .

Campo estecac

Euscarazco Wikipedian bada athari bat, gai hau duena:
Espainia



" https://eu.wiquipedia.org/w/index.php?title=Espainia&oldid=9355299 "(e)tic escuratuta