Wikipedia

Enneco Arista

Naffarroaco reguea

Enneco Arista edo Enneco Ennecoitz [1] —euscarazco textu ascotan, Enneco Aritza [2] edo Iñigo Aritza icen-deithurez aiphatua; euscaraz hitzez hitz itzuliric, Enneco alezta [3] ; latinez : Enneco Aresta [4] ; arabieraz : ونّقه‎‎ ,  Wannaqo — ( c. 770 - Içaba , c. 852 ) Naffarroaco regue-reguinen dynastian lehen icen eçaguna da, nahiz eta oraindic ez regue eta ez Naffarroaco deith (ez eta Iruñeco ere). [5] Ingurunean Carolinguiar imperioaren aurka ciharduten jaunchoen buruçaguia cen.

Enneco Arista

Sobrarbeco reguea

832 - 851
← Anso Garceitz Sobrarbecoa - Garcia Ennecoitz →
Iruñeco reguea

816 (egutegu gregorianoa) - 852 (egutegu gregorianoa)
← Belasco Vascoia - Garcia Ennecoitz →
Bigorraco condea

789 - 819
← Enneco Semenoitz - Donatus I Lupus of Bigorre (en) Itzuli →
Vicitza
Jaiotzaco icen-deithurac Enneco Ennecois
Jaiotza Bigorraco contherria , 771
Herrialdea Carolinguiar Imperioa
  Iruñeco Resuma
Heriotza Içaba , eceçaguna (1251/1252 urthe)
Hobiratze lekua San Veturian monasterioa
Leireco monasterioa
Familia
Aita Enneco Semenoitz
Ama Oneca Iruñecoa
Ezcontidea(c) Oneca Berascoitz Iruñecoa
Seme-alabac
Anai-arrebac
Leinua Ximeno etchea
Arista leinua
Hezcunça
Hizcunçac latina
Jarduerac
Jarduerac aguintaria eta gudaria
Icengoitia(c) Arista
Sinhesmenac eta ideologia
Religionea christautassuna

Cordobaco emirren mempeco içaitea erabaqui çuen, eta hari bidalcen cerauzquion atchilotutaco carolinguiar soldaduac. Tractua çucenean Tuteraco Banu Qasi familiarequi eguin çuen.

Icena Aldatu

Latinezco X. mendeco Rodaco codexean , Ennecore ecicena Aresta da. XIII. mendetic aurrera, Ariesta forma bildu çuten haimbat historiaguilec haien lanetan, [6] haric eta XIX. mendean gaztelaniaz eta euscaraz Arista eta Aritza formac gailendu citzaizquion arte. Hala ere, XX. mendean alezta [oh 1] adiarazteco, Naffarroaco Riberan ariesta hitza oraindic erabilcen cen, hala nola euscarazco aresta eta arezta Naffarroa eta Ipharraldean. [7] Vianaco Princeac idatzi çuenez, Enneco berehala phiztu eta sutan jarcen cen etsaia hurbil ikusteracoan, alezta eta sua beçala, hortic ecicena.

 
Alezta, lihoa edo calamua cehatu ondoren guelditzen den hondaquina, eta baita iztupa ere. Ennecoren ecicenaren cergatia.

XIII. mendean, De rebus Hispaniae lanean Arista erabili cen, eta hitz hau ondorengo gaztelaniazco textuen artean çabaldu cen. Latin eta gaztelaniazco arista hitza euscaraz galpiçarra edo gari biçarra da, eta baita alezta ere. [8]

XVII. mendean Arnaut Oihenartec Arista ecicenaren jathorria berce era batera açaldu çuen: haren ustez Arista ren jathorria haritzeta cen. Honi jarraituz, mende horretan Joseph Moretec haritza eta artearequin loth çuen Arista , eta XIX. mendean Arturo Campionec bere lanetan Iñigo Aritza icena erabili çuen. Beraz, naffar historiaguile eta euscaldunen artean, Enneco eta haritzaren arteco lothura aspalditic errotua dago. [9]

Jathorria Aldatu

Enneco Arista 770. urthe inguruan jaio cen eta guti gorabehera 852an hil cen. Arista iceneco familiacoa, X. mendean jada abicen hori erabilcen çuten aguirietan. [10] Euscal Herrico regue dynastia içanen cenaren sorçailea, Aristaren inguruan sorthu baitzen Iruñeco regue-dynastia, Ennecotarrac icenez ere eçaguna.

Enneco Aristaren jathorria eceçaguna da. Aitaren icena ere çalançazcoa dute adituec. Leireco aguiri batean Enneco ... filius Simeonis (Ennec Ximenoren semea) aguercen da eta bercean, bere hileta-liburu ancecoa dena honelaxe derauco/dio: Enneco Garceanes, ke fuit vulgariter vocas Areista (Ennec Garcez [Garciaren semea], arruntean Arista eçaguna). Gueroagoco historialari ascoc aguiriac hartu dituzte hizpide baina litequeena da ustelac edo guero sorthuac içaitea. XI. mendeco chronicariec - Ibn Hayyanec edo Al-Udric -, Ennec eta bere anaia ibn Wannaqo ( arabieraz : بن ونّقه‎ , "Ennecore semea" erabilcen çuten abicen moduan. [10] [11] Rodrigo Ximenitz Arradacoac (c. 1170–1247) Bigorreco condea edo bigorretarra cela cioen baina ez dago theoria babesten duen ithurriric. [11] Badaude Semeno etchearen governadoreen noble bat berceric ez cela erraiten dutenac baina theoria hau bere burua legueztatzeco erabili çuten semenotarrec. [10]

Ennecoren amaren icena ere eceçaguna da. Traditioneac Oneca icena çuela derauco/dio, baina ez dago honi buruzco ithurriric. Aditu guztiec Musa ibn Furtun buruçagu muladia ere ezcondu çuela eta Musa ibn Musa içan çuela semea deraucote/diote. [12] Musa gaztea Tuteraco Banu Qasien buruçagui bilhacatu cenean, anaien arteco alliança bere eremuetan burujabea içaiteco osso erabilgarria içan cen.

Biographia Aldatu

Pyreneo inguruetan egoera ezberdina içan arren, haranetan christauac gutiengoa ciren. Orduco euscaldun batzuc alderdi francoen alde eguiten çuten, hassieran Carlomagnoc eta guero Luis Erruquitsuac eutsiric. Berascotar leinu aberatsa francoen alderdiaren buruçaguia cen.

799an, carolinguiarren aldecoec Iruñeco governadore musulmana edo wali a, Enneco Aristaren senidea cen Mutarrif ibn Musa , erail çuten. [5] [13] 806an, francoec escualdea controlpean çuten, Berasco Vascoia edo Gascoia iceneco governadorearen bitartez. [5] 812an, Luis Erruquitsuac Iruñeranz bidali çuen expeditione bat. Itzulera ez cen loriatsua, haurrac eta emacumeac hartu baitzituzten bahitu Orreagaco mendatea ceharcatzeco.

816an, Ibn Hayyanen erranetan, Abd al-Carim ibn Abd al-Wahid ibn Muguitec francoen aldeco "Jaungoicoaren Etsaia" cen Berasco Vascoia ( arabieraz : بلشك الجلشقي‎ , Balašc al-Ŷalašqī ), Iruñeco sahib aren ( arabieraz : صاحب بنبلونة‎ ) aurkaco expeditionea çucendu çuen, alderdi christau eta paganoa bilduric baitziren. Hirur eguneco gudu batean omeiarren aldeco alderdiac bere etsaiac menderatu eta Berasco hil çuten, eta baita Alfonso II.a Asturiascoaren noblea cen Garcia Lopez, Anso "Iruñeco çalduna" eta "Ṣaltān" iceneco çaldun paganoa ere. Francoen aldecoen erabateco porrota erabilgarria içan cen Ennecoc vascoien buruçaguitza lorceco. [14] 820an, Ennecoc Aragoin cegoen francoen basailua cen Aceari I.a Garindoitzen ordez Garcia "Gaiztoa" jarceco

824an, Pipino I.a regue francoac eta bere mempeco jaun euscaldunac berriro armada bidali çuten Iruñera, baina vueltacoan, Orreaga-Garacico inguruco mendietan, Enneco Arista eta bere suhiac francoen armadari gailendu citzaizten. Orreagaco guduan Eblo eta Aceari Anso condeac preso hartu cituzten. Oroel haitzean, Jacatic guertu , vascoi nobleec Enneco Arista regue goratu eta Iruñeco Resuma burujabea sorthu çuten. [5] [15]

 
Enneco Aristaren gurutzearen condaira. 18. mendeco carezco erliebea. Iruñeco reguea escuineco çalduna içan liteque.
 
Enneco Aristaren ustezco sarcophagoa, San Beturian monasterioan, Aragoin.

Enneco Arista saiatu cen buruçagui euscaldunequin harreman onac içaiten eta familia lothurac hedatzen, Tuteraco Banu Qasi godo musulmanequin eta Garcia "Gaiztoa" Aragoico condearequin berheciqi . Halaber, Arabaco Beila eta Berasco familiequin eta francoen mempe vici ciren Pyreneoez berçaldeco euscaldunec bera alde jarcen.

Garai hartan Iruñea cenez vascoien hiri nagussia, Enneco Aristac bertan cocatu çuen bere gorthea. Iruñea leku strategicoa bilhacatzearequin batera francoen eta arabiarren jomuga ere bihurtu cen. Enneco Aristac ez çuen euscaldun guztiac aguinte bakar batera ekarcea lorthu, baina, vascoi-euscaldunac vici ciren lurraldetara çabaldu cituen bere ekinça armatuac. Arabaco lurraldeec ethengabe jassaiten çuten Asturias aldeco godoen, Casio familiaren eta Zaragozaco musulmanen erassoei aurre eguin eta ipharraldetic cethocen francoei eutsi eguin cerauen/cien.

840. urthean Abd Allah ibn Culayb Zaragozaco wāli ac Ennecoren eremuac erasso çuenez, Musa ibn Musa bere anaia matchinatu cen. [16] Garcia Ennecoitz bere semea aritu cen regueorde- aguian 841ean gaixotassun batec Enneco elbarritu utzi çuen eta [5] - Orti Ennecoitz ( arabieraz : فرتون بن ونّقه‎ , Furtūn ibn Wannaqo ) bere ossabarequin batera. Biec Musarequin bat eguin çuten Cordobaco emirerriaren aurka. Abd ar-Rahman II.a emirrac hurrengo urtheetan cigor-campainac ordenatu cituen. 843an içandaco gudu batean, Orti Ennecoitz hil cen, Musac çaldia galdu eta oinez ihes eguin behar içan çuen, Ennecoren semea cen Garindo çauritua içan cen eta noble batzuc, artean Berasco Garcez, bando aldatu eta Abd ar-Rahmanen alde eguin çuten. Musulmanec, porrotaren ondorioz, haien tropac hiriburuan sarthu cituzten. [17] Bien bitartean Europan Verdungo banaqueta adostu çuten urthe hartaco abuztuan. [18]

Hurrengo urthean, 844an, Garindo Ennecoitzec eta Musaren semea cen Lubb ibn Musac berriro cordobarren aurka eguin çuten, eta Musa makurraraci çuten. 845ean campaina labur bat eguin ondoren, baquea adostu çuten. [19] [20] 850. urthean, Musa berriro matchinatu cen, Aristatarren lagunçarequin, [19] . Urthe hartan ere, Induo (adituen ustez Enneco) eta Mitio , [21] "naffarre duqueen" ordezcariei harrera eguin ceraueten Franciaco Gorthean. Carlos Burusoila Francia eta Akitaniaco reguearequin baque-ituna eguin çuten. Enneco 237. islamiar urthean hil cen, hau da, 851co amaieran edo 852co hassieran, [19] [14] eta Garcia Ennecoitz (852-870) içan çuen ordezcaria.

Aragoico koroaren sorrera Aldatu

Saconceco, iracurri: « Enneco Aristaren gurutzea »

Aragoico Koroaren cembait ithurri historigraphicoc Enneco Aristaren biographia eta haren ondorengoac Aragoico contherri eta ondoren reguetzaren sorrerarequin lotzen dituzte. Jeronimo Çurita historialariac ( 1512 - 1580 ) sorthu çuen Annales de la Corona de Aragón lanean aiphatzen dira historio horiec, eguiaztatzeco çail direnac.

Condaira horrec derauco/dio adibidez Aragoico Sobrarbe escualdeco christauac musulmanen erassopean cirela 9. mendean eta Enneco Arista Iruñeco regue beraien laguncera joan cela [22] . Guerthuratzen ari cela, gurutze bat aguertu citzaion ceru urdinean, mairuen positiona salhatzen çuena, eta gurutzeari seguica, segada egui ceraueten Aristaren naffarrec musulmanei. Ustecabeco erassoa garhaipen completoa içan cen, eta mairuen odol isuriac gorriz tindatu çuen Soto iceneco arroila . Sobrarbeco vicilagun christauec reguetzat hartu çuten Enneco Arista orduan. Eta gurutze mirarizcoa Aristaren ikur bihurtu omen cen [22] . Gudu hartacoa scena irudicatzen da San Juan de la Peñaco Aragoico regue-reguinen pantheoico carezco erliebe batean (ikus irudia).

Arista eta christatutassuna Aldatu

Jada Ennecoren vicitzan cehar, monasterio batzuc ceuden Naffarroan. Hala cioen Euloguio Cordobacoac 848an escualdea visitatu çuenean. Wilesindo Iruñeco aphezpicuari bidalitaco Passio sanctorum martyrum Georguii monachhi, Aurelii atque Nathaliae bere escuthitz ospetsuan, ez du bakarric Ennecoren christautassuna ( christicola princeps ) goraiphatu baicic eta Iruñetic guerthu ceuden hirur monasterioaren icenac ere aiphatu cituen: Siresa , San Zacharias eta Leire . Leirecoa IX. mendean eratu çuten [23] eta, guero, bertoco monjec Ennecoc berac sorthua cela aldarricatu çuten. Monasterioaren archivoetan dagoen aguiri baten arauera, 842an Ennecoc monasterioari Esa herria eta guerthuco eremuac eman cerauzquion ( Ego rex Enneco concedo... ), nahiz eta aguiriaren eguiazcotassuna çalançazcoa içan. Traditioneac Enneco Leiren bertan lurperatu çutela derauco/dio.

Ezconça eta seme-alabac Aldatu

Lévi-Provençalen ustez, Banu Qasi bere senideen moduan, polygamoa içan cen. [24] Berce adituec, berriz, Ennecoc Tota edo Oneca Berascoitz [25] , Berasco 816an hildaco Iruñeco governadorearen alaba edo Aceari I.a Garindoitzen senidea, [26] [27] ezcondu çuela deraucote/diote. Edonola ere, laur seme-alaba eçagun içan cituen: [10] [19] [14]

Heriotza eta hilhobiratzea Aldatu

Enneco Aristaren heriotzaren data cehatza ez da eçagutzen, ezta ere bere hilhobia non den. Naffarroaco traditioneac derauco/dio Leireco monasterioan ehorcia dagoela, eta Aragoicoac berriz, Sobrarbe escualdeco Araguas herrian ehorci çutela, baina handic guero San Beturian monasteriora eraman çutela gorphua. Petri IV.a Aragoico reguearen aguinduz, Enneco Aristaren gurutzearen irudia ceraman urrhezco çapi bat bidali cen 14. mendean monasterio honetara, Arista reguearen hilhobia dotoretu ceçan [22] .

Enneco Aristarena içan citequeen sarcophagoa San Beturianen dago oraindic, baina han ciren gorphuzquiac 1936an desaguertu ciren bertatic [29] .

Oharrac Aldatu

  1. ↑ Alezta hitza erbatz eta izpi gogorra ren synonymoa da.

Referenciac Aldatu

  1. ↑ Iruñeco eta Naffarroaco Resumaco regue-reguinen icenac. Euscalçaindia .
  2. ↑ EIMA: Escola-liburuetaco onomasticaren, guerthaera historicoen eta artelanen icenac. Cerrendac
  3. ↑ Elhuyar Hizteguia .
  4. ↑ Rodaco codexa .
  5. ↑ a b c d e Martínez Díez, Gonçalo. (2007). Sancho III el Mayor Rey de Pamplona, Rex Ibericus. Madril: Martial Pons Historia, 21-23 or. ISBN 978-84-96467-47-7 . .
  6. ↑ Berceac berce latin , naffar romance , gaztelania eta aragoierazco lan hauetan aurkitzen dugu Naffarroaco reguearen Ariesta ecicena: Leireco Reguela liburua, Alfonso X.a Gaztelacoa , San Juan de la Peñaco chronica , Garcia Eugui , Vianaco Princea , Pere Antoni Beuter, Joseph Moret eta José Yanguas y Miranda .
  7. ↑ Orotarico Euscal Hizteguia , Euscalçaindia
  8. ↑ Dictionario de la lengua española .
  9. ↑ Caro Baroja, Julio. (1969). «Observationes sobre el vascuence y el Fuero General de Navarra» Fontes Linguae Vasconum (1): 61-96. .
  10. ↑ a b c d Lacarra de Miguel, José María. (1945). Textos navarros del Códice de Roda. in: Studios de Edad Media de la Corona de Aragon ., 194–283 or. .
  11. ↑ a b Barrau-Dihigo, Louis. (1900). «Les origines du royaume de Navarre d'apres une théorie récente» Revue Hispanique (7): 141–222. .
  12. ↑ Ibn Hayyan eta Al-Udric Ennec eta Orti Ennecoitz amaren partez Musa ibn Musaren anaiac cirela cioen. Ezconcen ordena çalançazcoa da, Lévi-Provençalec eta Pérez de Urbelec christau ezconça lehendabicicoa cela deraucote/diote eta Sánchez Albornocec, berriz, musulmana.
  13. ↑ Suárez Fernández, Luis. Historia de España Antigua y media. Editiones Rialp, 186-188 or. ISBN 978-84-321-1882-1 . .
  14. ↑ a b c Aiphuaren errorea: Compondu beharreco referencia codea dago orri honetan: ez da texturic eman Sanchez iceneco referenciaraco
  15. ↑ Leroy, Béatrice. (2005). Histoire du Pays Basque. Jean-Paul Guisserot, 17 or. .
  16. ↑ de la Granja, Fernando. (1967). «La Marca Superior en la obra de Al-'Udri» Studios de Edad Media de la Corona de Aragon (8): 468-9. .
  17. ↑ Cañada Juste, Alberto. (1980). «Los Banu Qasi (714-924)» Príncipe de Viana (58-59): 5-96. ISSN 0032-8472 . .
  18. ↑ Calmette, Joseph. (1952). Trilogie de l'histoire de France - Le Moyen Âgue. Fayard, 109 or. .
  19. ↑ a b c d Lévi-Provençal, Évariste; García Gómez, Emilio. (1954). «Textos inéditos del Muqtabis de Ibn Hayyan sobre los oríguines del Reino de Pamplona» Al-Andalus (19): 295–315. .
  20. ↑ Sánchez Albornoz, Claudio. (1959). «Problemas de la historia Navarra del siglo IX» Princípe de Viana (20): 5–62. .
  21. ↑ Pérez de Urbelen ustetan Ximeno Iruñecoa , baina Sánchez Albornocec ez du hori onharcen.
  22. ↑ a b c (Gaztelaniaz) «Pueyo de Araguás. La cruz de Íñigo Arista.» www.elpueyodearaguas.com (Noiz consultatua: 2018-08-10) .
  23. ↑ Collins, Roguer. (1990). The Basques. (2. arguitaraldia) Oxford: Basil Blackwell,  146 or. ISBN 0631175652 . .
  24. ↑ a b Lévi-Provençal, Évariste . (1953). «Du nouveau sur le royaume de Pampelune au IXe siècle» Bulletin Hispanique ( Bordeleco Universitatea ) 55 (1): 5-22. ISSN 0007-4640 . .
  25. ↑ Settipani, Christian. (2004). La Noblesse du Midi Carolinguien. 5 Occasional Publiucations of the Unit for Prosopographical Research .
  26. ↑ Mello Vaz de São Payo, Luiz. (1990). A Ascendência de D. Afonso Henriques. Raíces & Memórias, 23–57 or. .
  27. ↑ Stasser, Thierry. (1999). «Consangüinity et Alliances Dynastiques en Espagne au Haut Moyen Ague: La Politique Matrimoniale de la Reinne Tota de Navarre» Hidalgüia (277): 811–39. .
  28. ↑ Sánchez Albornoz, Claudio. (1958). «La Epistola de S. Euloguio y el Muqtabis de Ibn Hayan» Princípe de Viana (19): 265-66. .
  29. ↑ (Catalanez) Llista de pantheons i tombes de sobirans a Espanya. 2018-07-04 (Noiz consultatua: 2018-08-10) .

Ikus, gainera Aldatu

Campo estecac Aldatu

" https://eu.wiquipedia.org/w/index.php?title=Eneco_Arista&oldid=9363781 "(e)tic escuratuta