Emacume

Emacumea edo, Iphar Euscal Herrian , emaztea guiçaqui emea da. Berheciqui emea heldua denean erabilcen da terminoa eta nesca içaite da haurçaro eta nerabeçaroan erabilcen den icena. Hala ere batzuetan emacume terminoa guiçaqui eme guztiac icendatzeco erabilcen da, adibidez Emacumeen escubideac erraitn denean, edo Emacumearen Nationearteco Eguna , marchoaren 8a . Emacumeari dagoquiona femeninoa dela erraiten da. Emacumearen eçaugarrien mulçoari, berriz, feminitate deritzo.

Normalean, emacumeec X chromosoma pare bat heredatzen dute, gurhasso bakoitzarengandic bat, eta haurdunaldiraco eta erditzeco gai dira. Emacume transac jaiotzean guiçonezco generoa esleitu deraucoten/dioten emacumeac dira, eta emacume intersexualec , berriz, emacumeen biologiaren ohico notioneequin bat ez dathocen sexu-eçaugarriac içan ditzaquete.

Biologia eta generoa

Factore biologicoac ez dira bakarrac erabaquitzeco emacume bat (edo norc bere burua) halacotzat hartu behar othe den. Emacume batzuec anomalia hormonalac edo desberdintassun chromosomicoac içan ditzaquete (adibidez, sorcetico hyperplasia suprarrenala ossori edo partialqui, senticortassun androguenicoaren syndromea edo berce egoera intersexual bat), eta emacume batzuc egon daitezque, vicitzaco hassieraco aldietan behinçat, emacumearen ohico physiologiaric gabe.

Genetica

Emacume baten geneac

Transexualac ez diren emacume guehienec 46,XX cariotipoa dute, baina millatic batec 47,XXX du, eta 2.500 emacumeren artean batec 45,X . Guiçonec 46,XY dute, eta Y chromosoma ascoz laburragoa da X chromosoma baino. Horregatic, gaixotassun genetico batzuc guiçonec jassan ditzaquete, eta emacumeac, berriz, eramaileac dira. X chromosoma repicatuta edo Y chromosoma eduquitzeac erabaquitzen du sexu organo batzuen edo berceen garapena.

Emacumeen sexu organoac

Ovuluteguian ovulu bat garatu eta helcen da. Spermatozoo bat aurkituz guero, haurdunaldi bat has deçaque; edo ovulu berri baten garapena eman deçaque. Ovulu copurua mugatua eta fincoa da, emacumea jaiotzen denetic.

Biologiari dagoquionez, emacumeen sexu organo primarioec ( baguina ) ugalce apparatua ossatze dute; bigarren mailaco sexu eçaugarriec ( bulharrac ), berriz, berce functione batzuc dituzte, berceac berce, guiçon bat eracarcea ( ovuluarençat sperma lorcea edo seme-alabac elicatzea.

Emacumeen ugalqueta eta organoac aztercen dituen scienciari gynecologia deitzen çaio.

Hilecoa

Hilecoa hasten denean ( menarquia ), ugalqueta functioneei esquer, emacume guehienec seme-alabac içan ditzaquete. Emacumeac, oro har, berrhogueita hamar urthe inguruan iristen dira menopausiara , orobat ovuluteguiec estroguenoac reproducitzeari zten deraucoten/dioten adinean.

Ossassuna

Cembait herrialdetan, vici itcharopena eta garapena asco aldatzen dira guiçonen eta emacumeen artean, bethiere emacumeen caltetan. Desberdintassun handieneco herrialdeac dira: Saudi Arabia , Chad , Mali , Iran eta Congoco Republica Democraticoa .

Oro har, emacumeen eta guiçonen gaixotassunac berdina diren arren, badira cembait gaixotassun specifico, emacumeengan maiçago edo exclusivoqui guerthatzen direnac, eta, berçalde, badira emacumeec pairatzen ez dituzten gaixotassunac, hala nola hemophilia , guiçone gaitz exclusivoa baita.

Itchura physicoa

Bougüereauren Venusen jaiotza (xehetassun , 1879 ).

Guehienetan, guiçonec baino volumen, neurri eta pisu aphalagoa dute emacumeec. Factore hormonalac direla eta, emacumeen heçurdurac pisu chiquiagoa du. Emacumeac pelbisa çabalagoa du, izterreçurraren angelu çabalagoa eta lordosi lumbarra handiagoa guiçonac baino. Emacumeengan eta guiçonengan gançaren banaquet desberdina içan ohi da: ipurmasailetan , bulharretan , izterretan eta aldaquetan guehiag bilcen da emacumeengan. Nerabeçaroan , muthile baino garaiera handiagoa dute nesquec.

Emacumearen gorphutza, traditionez, hirur bihurgunetan neurcen da, guiçonezcoetan ez beçala: bulharra , guerria eta aldacac . Neurriaren eta formaren arauera, oinharrizco laur gorphutz mota eratzen dira:

1. Sagarra edo triangueluarra: guerria estuagoa da, aldacac guti nabarmencen dira eta bulharra çabala da.
2. Gorphutz çucena: guerriac gaineraco bihurgune çabaleraren % 75 baino guehiago du.
3. Udarea: guerri bulharrac baino estuagoa da, eta aldacac dira bihurgune çabalena.
4. Harea erlojua : bihurguneac nabarmenago dira, guerria estua da eta gorphutz adarrac luceac.

Espainiaco Ossassun Ministerioac , 2008an, mota horiec espainiar emacumeei egoquitzea erabaqui çuen, hirur emacume mota ceudela eçarriz: cylindroa, diaboloa eta campaia.

Edertassun physicoar eusteco pressionea handiagoa da emacumeen artean, guiçonen artean baino. Pressione social horrec eraguinda, alde batetic, emacumeen irudiari tractaera sexualizatuagoa emaiten çaio artean eta publicitatean; eta, bercetic, elicadura nahasmenduac eta cosmetica consumo handiagoa aguercen da emacumeen artean. Muguimend feministaren quexac gorabehera, emacumeengan alderdi physicoac aldagai discriminatzailea içaiten jarraitzen du lana aurkitzeco edo guiçarte harremanac lorceco eta mantenceco orduan, guiçonen artean baino maila handiagoan.

Historia

Segur asqui, historiaurrean , cehar rolen berheizquea areagotu eguin cen guiçarte primitiboetan, lanaren specializationea eta jabetza privatua ― herenciazco transmissioea barne― aguercen joan ciren heinean. Baldinça physicoec eta amatassunac eragui handia çuten, guiçarte mota hartan, guiçonac baino ekoizpen ahalmen chiquiagoa içaiteco emacumeec. Horrela, etcheco cerbitzari lanac eguitera baztertu çuen, quide productivo guisa içan ceçaqueen indarra murriztuta, nahiz ukaecina cen bararen garrancia ama guisa, speciearen viciraupena bermatzeco. Hain çucen, guiça evolutionearen stadio horretan hasten da guiçarte rolen berheizquea , hau da, sexismoaren hastapenac; nahiz funs guztiz practicoa içan stadio hartan, taldearen edo tribuaren viciraupena ahalbidetzeco. Hala ere, reproductione functioneac eraguiten duen ahultassun chronicoaren ondorioz, demboran cehar guiçarte primitibo guehienac guiçarte patriarchalac bihurtu ciren. Egoera hori semiten eta greco-romatarren hedapenarequi fincatu fincatu eguin bacen ere, romatar emacumea categoria juridico garrancitsuago bat harcen joan cen, grecoen eta semiten aldean; horren eracusle da ezconçac ukan çuen garrancia romatar çucembidean .

Saconceco, iracurri: « Emacumea Ancinaco Roman »

Christautassunac , guiçone eta emacumeen arteco berdintassun nominal bat aldezteco itchurac eguinda ere, emacumearen mendetassun principioari eutsi ceraucon familiaren barruan, eta guiçonac guiçarte hierarchian duen nagussitassunari. Erdi Aroan cehar eta XIX. mendera arte, guiçonen nagussitassuna mantendu eguin cen, baita çabaldu ere: Erdi Aroco stamentuec ez ceraucoten/cioten ia neholaco paperic eman emacumeari mundu feudalean , gremioetan edo garai hartaco politicoan, eta ez ceraucoten/cioten goi mailaco ikasqueta officialetaraco sarbideric eman.

Saconceco, iracurri: « Emacumea Erdi Aroan »

Ascatassunen aldeco borrocaren lehen muguimendu orocorrec ( Franciaco Iraulça , Iphar Americaco independencia ) nolabaiteco liberationea ekarri baçuten ere desberdintassun baldinça haietan, Napoleonen Codeac ―ez da ahanci behar guztizco eraguina içan çuela Europaco legue ascotan, berceac berce code civiletan―, berretsi eguin cituen emacume ezconduaren muga traditional guehienac, bai çucembide civilari buruzco gaietan, bai çucembide processalec casu jaquin batzuetan.

Industria iraulçac athea irequi cerauzquion desberdintassun baldinçac eçabatzeari: emacumeac contractatzen hassioi ciren lanteguiac; jaiotza tasa beheratzen hassi cen eta amatassunac dakarçan çamac mugatzen; eta aurrerapen technicoaren abantailac emacumearen egoera evolutionenatzea ahalbidetu çuten. Etchecoandrearen eguinquiçn traditionalac albo batera utzita, emacumea activoqui integratu cen ekoizpen sarean . Hala ere, guiçartearen bilhacaera hori ez cen, nehola ere, legueriara iritsi. Juridicoqui, guiçarte aldaquetac osso manso islatu içan dira, eta, oro har, muguimendu politico aurreracoiec eraguiten duten pressionearen eta muguimendu feministen aguerpenare ondorioz guerthatu içan dira. XIX. mendearen bigarren erditic aurrera.

Legueetan emacumeen eta guiçonen egoera parecatzeco joera hori ez da bethi realitate bihurtu. Içan ere, neurri batean, eremu professionalean eta lan arloan sexuen araueraco discriminationeac berdin jarraitzen du; berce horremberce politican, cer erranic ez militarren eremuan edo, areago oraindic, religionearen esparruan..

Sexu nortassuna

Emacume baten identitate sexuala da persona baten sentimendua sexu jaquin bateco quide içaiteco, biologicoqui edo socialqui esleituta duen genero masculinoa edo femeninoa edocein dela ere. Bat ethor daiteque norbanacoaren generoarequin, emacume bat emacume sentitzen denean, edo ez, transexualitate eta intersexualitate casuetan guerthatzen den beçala. Cembaitec uste du sexu identitatea guiçarte jaquin batec eçarritaco edo, gutienez, eraguindaco hezcunça contu bat baino ez dela.

Emacumeac ere rol sexuala sorth eta garatu deçaque, bere cultura eta generoarequin bat dathorren janzquera eta portaera socialarequin.

Emacumea eta feminitateac

Europan, traditionez eta androcentrismoaren ikuspeguiti beguiratuta, emetassuna Venus jaincosarequin loth içan da.

Emetassuna edo feminitate desberdinac eraicunça politico eta sociocultural stereotypatuac dira, eta eçaugarri esthetico , psychologico , rol social eta portaerazcoac emaite derauztete emacumeei edo emacumeen generoari . Sexualitatea eta guiçartea ulerceco ikuspegui hori, duala, masculino / femenino ardatzean beçala, guiçarte androcentrico eta patriarchalaren berezco eçaugarri bat da ia bethi, guiçonezcoa baino gutiagotzat harcen baitu emacumea.

Symbologia

Emacume bat ikur batequin irudicatzeco, Venusen ispiluaren stilizationea erabilcen da.

Guiçarte rola

Regimen matriarchaleco guiçart primitibo batzuc alde batera utzita, emacumea discriminatua içan da guiçonen aldean, demboran cehar, functione eta rol socialen garapenari dagoquionez. Rol berheizqueta horren erroa bi sexuen arteco desberdintassun biologico eta anatomicoetan bilhatu behar da: emacumeen eraqueta anatomico ahulagoa eta amatassunac eçarritaco mugac.

Stereotypo eta rol femeninoac

Stereotypoen adibide bat da sexua guehiago interessatzen çaiela guiçonei, emacumeei baino.

Talcott Parsonsen arauera, muthurreco bi egoera daude herrialde garatuetan: batean, guiçarte rolaren eta generoaren arteco berheizqueta maximoa da; eta, bercean, gutienecoa. Hala, berheizqueta gailencen den ereduetan, escolan hezcunça berheiciaren alde eguiten da: guiçonec urthe guehiago ikastea lehenesten da; içan ere, guiçarte horietan guiçonec familia mantenceco eta etchetic campo lan eguiteco eguinquiçuna dute; emacumeen lana, berriz, ossagarria da, halacoric dagoenean. Berdintassunezco eredu batean, aldiz, hezcunçan ez da sexuaren araueraco berheizquetaric eguiten, eta denac hezcunça maila gorenera iristeco auquera içaitearen alde eguiten da; oro har, edo leguearen arauera behinçat, ez dago sexuaren araueraco berheizquetaric lambideen artean eta ez dago soldata berheizqueriaric. Eredu berheician, emacumeac etchearen eta haurren çainça du eguinquiçun nagussia; eredu berdinçalean, eguinquiçun horiec partecatu eguiten dira, eta erabaqui garrancitsuac etcheco quide guztien artean harcea hobesten da.

Berheizqueria

Saconceco: Ideologia machista eta heteropatriarchatua

Emacumeenganaco discriminationea da machismoa . Micromatchismoa socialqui onhartutac machismoa da. Lesbianec berheizquea machista bikoitza jassaiten dute: emacume içaiteagatic eta beren sexu orientationeagatic. Cembait guiçarte eta cultura patriarchalec , guiçone menderacunçacoac eta, beraz, androcentricoc , nahastu eguiten dute emacumeenganaco jarrera paternalista ―micromatchismoare berce aguerbide bat― autopercepcio «berdintassunezc » edo «feminista» batequin. Berheizqueria horren adibide dira lanaren sexu banaqueta, sexuen araueraco hezcunça berheicia , soldata discriminationea eta emacumeen gaineco cerga .

Feminismoac vicitza publicoan emacumeen eta guiçonen valioa parecatu nahi du. Muguimendu machista eta antifeministen arauera, feminaciac dira. Postfeminismoac, differenciaren feminismoac eta genero azterquetac aldezten dutenez, persona guztiec balerauco/valio eta escubide berberac dituzte, eta persona bakoitza nahi beçalacoa da, stereotypoetan eta guiçon/emacume genero binarismoetan nahitaez sarthu beharric içan gabe.

Saconceco: Genero berdintassuna .

Emacumea politican

Michelle Bachelet eta Christina Fernández , Chileco eta Argentinaco presidenteac ( 2007 ).

Emacumeac politican duen garrancia urthetic urthera aldatzen da, eta, mendebaldeco herrialdeetan beçala ekialdecoetan ere, ohicoa da gaur egun cargu politicoac bethetze dituzten emacumeac aurkitzea. Nahiz eta oraindic aurreritzi asco dauden muga culturalen ondorioz, emacume batzuec goi-carguac lorthu dituzte beren herrialdeetaco governuetan, eta casu batzuetan statuburu içaiter iritsi dira.

Emacumea litteraturan

Troiaco Helena , Evelyn de Morganen taula (1898, London).

Emacumeac litteraturan duen presenciac islatzen du, neurri handi batean, cultura eta guiçarte bakoitzac esleitzen deraucon/dion genero rola ( feminitatea ). Guiçonezcoac idatzitaco obretan personaia femeninoac idealiçatuac egon ohi dira, stilizationeac edo stereotypoac içan ohi dira; içan ere, guiçarte androcentrico eta patriarchaletan , emacumeac berdinçat ikusten ez dituzten guiçonec idealiçatu eguiten dituzte, eta, hala, objectu eder bihurcen dituzte, musac diren beçala.

Adibidez, guiçonec sorthutaco anhitz lan, emacumea da sexu ikur nagussi , guiçonac lorthu behar duen saria: horrela aguercen da Helena Troiacoa Homeroren lanetan, maitagarrien iphuine princessa edo trobadoreen poematan eta çaldunça contaquiçune eme ainguerua . Emacumearen functionea passivoa da, edo ez da aguercen parte harcen duen personaia guisa, edo bere virgintassuna defendatzea da bere xede bakarra ( Samuel Richardsonen Pamela elheberria beçala). Içan daiteque, baita ere, guiçonac rescatatu behar içaitea, herensugueac bahitutaco princessac beçala, arriscuan dagoen damatchoaren stereotypoaren adibide. Ezcondu ondoren, senharraren ohorearen parte da, drama barrocoetan ikusten den beçala.

Guiçonec sorthutaco litteraturan, emacumearen berce rol traditional bat amarena da. Protagonistec ama idealiçatuz gogoratzen dute maiz, babes eta maitassun ikurçat hartuta, haurçaroa innocencia garai guisa hartuz. Ama galcea, gainera, çoriontassun galeraren synonymotzat jotzen da, hala nola Oliver Twist edo Errhausquine iphuineta . Ama eceçaguna içaiteac nortassun jocoac eguiteco arquetipo bat da (normalean, muthil edo nesca pobre bat nobleen seme-alaba guisa aguercen da), edo Edipo beçalaco tragediac sorceco bide bat.

Alderanciz, Evaren eredu biblicoari jarraitzen deraucoten/dioten emacume tentagarriac erabili içan dira, maiz, vaguina dentata edo emacume sexualqui indarsu sunsitzailearen mythoa sorceco Emacume heroiac eta guerlariac (adibidez, Greciaco amazona çaldunac ) haien eçaugarrien oinordeco dira. Femme fatale conception beraren aldaera bat da.

Guiçonec idatzitaco litteraturaren maitassun romanticoan , guiçart çailtassunac edo phizgarri edo traba dira bicotearençat, Romeo eta Julietta draman beçala. Eredu hartatic sorthu cen romanticismoaren ideala: guiçonen narrationeen arauera, emacumearen vicitzaren erdigunean maitassuna dago, hura gabe ez baitu çoriontassunic lorcen ( Madame Bovary ). Idealiçatutaco maitassun horren contrapuntu, XVIII. mendean, ezconçaren elheberria aguercen hassi ciren, eta emacumearen cocapen çaila, behin eta berriz tractatu içan cena hirur mendetan cehar: çorigaiztoco ezconçac dituzten protagonistac dira, irtembideac adulterioan edo convenienciaco alliançatan bilhatzen dituztenac. Ikuspegui ezcor hori ez dathor bat ancerquiac berezcoac dituen amodiozco intrigarequin.

Emacumearen dilemma personalac, bicote batequin içan deçaqueen harremanac alde batera utzita, ez dira guiçonezcoen litteraturan aguercen XIX. mendearen erdialdera arte, eta XX. mendearen amaieran areagotzen dira, feminismoaren eta emacumearen rol socialaren goracadarequi batera. Mende horietan sorthu ciren, batez ere, emacumeen protagonista independenteac, culturaren hassieratic emacumeec idatzitaco litteraturan aguercen cirenac.

Personaia guisa duen paperaz gain, badira emacumeençaco generotzat jotzen direnac ere. Elheberri sentimentalac edo «arrosa» eta anglesez chicc-leraut deitzen dena emacumeençat berariaz sorthutaco narrationeen bi adibide dira (classicoa eta garaiquidea), nahiz eta emacumeac diren, oro har, litteratura guztiaren iracurle guehiena , oinharrizco hezcunça orocortu cenetic.

Emacumeec eguindaco litteraturari dagoquionez, ancina, emacumeac bere maitassuna adiarazten çuen lyrican , bai herricoian (lagun cantac), bai cultuan ( Saforen poemac). Emacumeec idatzitaco litteratura mota guztiac egon dira, poemac cein prosa , cultua edo herricoia, fictionezcoa beçala ez-fictionezcoa, religiosoa eta paganoa , enseguac , ikerqueta scientificoac eta abar, Erdi Arotic hass eta gaur egun arte. Gainera, XXI. mendean, ez dira emacume guti ancerqui munduan, textu dramaticoac idazten dituztenac edo ancerqui çucendari direnac.

Emacumea sciencian

Saconceco, iracurri: « Emacumeac sciencian »

Emacume bat geometria iracasten ( Maître du Méliacin , 1312).

Emacumeec ekarpen garrancitsuac eguin derauzquiote scienciari bethidani . Generoa eta sciencia aztertu duten historialariec nabarmendu içan dituzte emacumeec scienciaren azterquetan eta lorpenetan eguindaco ekarpenac, aurre eguin behar içandaco oztopoac eta beren lanac icen handico arguitalpen scientificoetan eta bercetan onhartuac içaiteco erabili behar içan dituzten strategiac. Araço horien azterqueta historicoa , criticoa eta sociologicoa disciplin academico bat bihurtu da berez.

Emacumeac medicunçaren arloan içan duen implicationea nabarmena içan da ancinaco civilizatioe ascotan, eta ancinaco Greciaco philosophia naturalaren azterqueta irequia cegoen emacumeençat. Emacumeec alquimiaren aurrerapenean lagundu çuten Christo ondorengo lehen mendeetan. Erdi Aroan , commentuac emacumeençaco hezcunçaraco leku garrancitsu içan ciren, eta communitate religioso batzuec ikerqueta academicoan lagunceco auquera eman ceraueten emacumeei. Lehenengo universitateac sorthu cirenean, emacumeac, oro har, universitate hezcunçatic campo utzi cituzten. Itchur denez, Italian jarrera liberalagoa içan cen emacumeec medicunça ikasquetac eguin citzaten, berce leku batzuetaco baino. Scienciaren alhorrean universitate cathedra bat lorthu çuen lehen emacumea Laura Bassi içan cen, XVIII. mendeco sciencialari bat.

Genero rolac XVIII. mendean argui eta garbi cehaztuta ceuden arren, emacumeec aurrerapen handiac eguin cituzten sciencian. XIX. mendean, emacumeac hezcunça scientifico formal guehienetatic campo ceuden, baina garai hartan hassi ciren onharcen eremu landuetan. Mendearen amaieran, emacumeençaco universitateac sorthu cirelaric, universitate mailaco lana eduqui ahal içan çuten eta hezcunçaraco auquerac ere bai. Marie Curie 1903an Nobel sari bat, physicacoa, irabaci çuen lehen emacumea içan cen, eta 1911n bigarren sari bat lorthu çuen, chimicacoa, biac radioactibitateari buruzco ikerquetengatic. Guztira, 40 emacumec lorthu çuten Nobel saria 1901 eta 2010 artean; 16 emacumec lorthu çuten Nobel saria physican, chimican, physiologian edo medicunçan.

Saconceco, iracurri: « Emacumeen ibilbidea Nobel Sarietan »

Emacumea religionean

Munduco religione handienec ― islamac , christautassunac , judaismoac eta buddhismoac ― emacumeac guiçonezcoen mende ipincen dituzte, oro har, eta, erabat baztercen ez badituzte, bigarren mailaco eguinquiçunac aithorcen derauztete.

Discriminatione egoera hori halacoa içanic ere, munduco herrialdeco ascotan religione sinhesmenac eta practicac çabalduagoac daude emacumeen artean guiçonen artean baino.

Emacumearen egoera cultura desberdinetan

Oro har, ancinatic cultura ezberdinetaco sinhesmenec emacumearen thoquia guiçonezcoen mempe jarri içan dute, jaincoec hala nahi içanen balute beçala, gauça naturala eta arautua bihurtuz: tract char onhartuac, ezconcera behartuta, senharraren baimena eduqui behar gauça asco eguiteco, haren jabetzacoa içaitea…

Civilizatione guztietan historian cehar emacumeac ahanciac içan dira, sciencia eta culturatic baztertuac. Alde batetic haien gaitassunac eta interessac aurrera eramaiteco oztopo itzelac içan dituztelaco, eta bercetic lorthu içan duten gutiac liburu eta encyclopedietatic baztertuac içan direlaco.

Cembait thoquitan emacumeen escubideen alde dembora asco borrocatzen ari badira ere, gaur egun emacumeec emacumeac içaiteagatic munduco cultura guztietan nahiz eta maila desberdinetan içan, discriminatione, injusticia eta ezberdintassuna jassan behar içaiten dute.

Mendebaldeco cultura

Ohico nesca euscaldun bat (1530)

Bigarren Mundu Guerran emacume asco industrian hassi ciren lanean.

Ancinaco Grecian emacumeen egoera ez cen osso ona. Aristotelesec , adibidez, erraiten çuen guiçon ez-ossatua cela, ahul eta naturaco acatsa. Honec Erdi-Aroan eraguin handia içan çuen. Ossatu-gabeco guiçaquitzat harcen çuten, çaindu, babestu eta guidatu beharrecoa. Guzti honec guiçonarenganaco mempecotassuna supposatzen çuen.

Romatar emacumeec grecoec baina ascatassun pixca bat guehiago içaiten çuten, baina politican eta hirietaco partaidetza debecatuta içaiten çuten. Heciqueta jassotzen baçuten, aurrecoac beçala, emazte onac içaitera bideraturic ceuden.

Erdi Aroan nagussiqi nekaçari, abelçain, gaixo eta seme-alaben çainçaren lana eguiten çuten. Aro Garaiquideac aldaquet garrancitsuac supposatu baçuen ere, emacumeec çaphalduta jarraitu çuten: ecin ciren universitatera joan, ondassunic ez çuten jassotzen, eta familiaco esparrura baztertu cituzten. Hirietan osso emacume gutic lan eguiten çuen eta exploitatione economico eta sexuala pairatu behar içaiten çuten haien jabeengandic.

XIX. mendean idei economico eta guiçarte esparruetan aldaqueta saconac içan ciren, emacumeengan viciqui eraguina içan çutenac. Emacume ascoc nescame eta prostituta moduan lan eguiten çuten vici ahal içaiteco. Mende honen erdian eriçain lambidea sorthu cen. Finlandian 1878. urthean nekaçari ciren emacumeen proprietatearen erdiaren escubidea onhartu cen, hala nola ondassunarena. Espainian eta Francian , aldiz, ezconduta ceuden emacumeec ez çuten autonomiaric eta beraien ondassunac eta dirua senharrec cudeatzen cituzten.

XIX.mendeco muguimendu feministac votoa lorcearen alde çucendu ciren. 1920. urthean Statu Batuetan emacumeen votoaren escubidea lorthu çuten, eta pixcanaca Russia eta Europaco herrialde guztiac atchiqui ciren, Espainian 1931ean içan celaric.

XX. mendearen eçaugarriric nabarmena lan munduan emacumeac sarcea içan cen, munduco bi guerrac eraguile handienac içanic. Haurçaindeguiac sorthu ciren eta languileen syndicatuetan emacumeec parte hartu ahal içan çuten. Orocorrean bigarren munduco guerra bitarte eta beranduago, Francian eta Espainian emacumeec ecin içan çuten azterqueta bat eguitera aurkeztu, lambide batean aritu, bancu etche batean contua irequi, guidabaimen edo passaportea escatu... senharraren baimenic gabe. Pixcanaca emacumeec lan qualificatuagoa eta hobe ordainduta içaitea lorcen hassi ciren.

Emacumea Chinan

Emacume gazte bat Chinan unchiac garraiatzen.

Ancinatic emacume chinatarrac haien aita, anaia, senhar eta semeen mempe egon dira. Haien ezconçac antholatuac ciren, bere eguimbehar nagussia seme-alaben eta senharraren çainça içan da.

Historian cehar emacume chinatarrec ez dute escubide eta privilegioric içan, sclavo , ohaide eta prostituta moduan tractaturic içan dira.

1949. urthean Mao Cedonguec bothere hartu çuenean emacumeen escubideen aldeco haimbat legue eçarri cituen. Hala ere,emacumearen egoerac osso latza içaiten jarraitzen du.

1995. urthean Shanxin policiac 200 emacume bahituac eta nescaçaleei emazte beçala salduac içaitetic ascatu cituen. Urthe honen hassieran ere Sichuanen urthea 10000 emacume eta haur salduac cirela arguitaratu cen.

Berri asco arguitaratzen dira gaur egun machismoaren ondorioz emacumea caltetua dela erraiten dutenac. Governua emacumearen escubideen alde aldaquetac eguiten saiatu içan da, baina ez du arracasta handiric içan. 1988an arguitaratu cenez emacumearen egoera munduco 132. postuan aurkitzen da.

Erranbide popular bat dago Chinan “cisneac heztea alabac içaitea baino hobea” dela erraiten duena. Erranbide hori çaharra den arren, gaur egun ere erabilia da.

Emacumearen discriminationea jaio baino lehenago hasten da. Familia bakoitza seme-alaba bat içaitera mugatzen da. Hori dela eta familiac semeac içaitea nahiago du. 113 muthil daude 100 nescatoco. Nesca asco jaiotzen direnean ez dira registratzen edo bercela haurdunaldian nesca içanen dela jaquitean abortatzea erabaquitzen dute. Chinan emacumea etchetiar, physico eta sexual violenciara menderatuac dira. Honi aurre eguiteco 1992an legue berri bat sorthu cen emacumeen escubideac onharcea oinharri duena. Pen Peiyunec, Chinaco governuan cegoen mandatari batec dioenez, emacumea ascotan jassan behar dituen guehieguiquerietatic babestu nahi cen, baita nesca bat erditzea charra ez den idea çabaldu nahi çuen.

Hala ere borthizqueriac eta diborcio casu copuruac handitzen jarraitzen dute. 1994co marchoan, 2100 familiari eguindaco galdetegui baten emaitzetan ikussi çuten diborcioa % 15,2 igo cela 1990. urthean eta 19 porcentura jaitsi cela 1993an. Urthe horretan guiçon bat sei urthez carcelatu çuten emacume bat jipoitzeagatic. Lehen casua da Chinan guiçon batec emacume baten contra borthizqueria erabili eta carcela cigorra jassotzen dena. Emacume bahiquetac eta salerosquetac guerthatzen dira gaur egun ere.

Guiçon populationea emacumeena baino ascoz handiagoa denez, emaztea bilhatzeco modu desberdina erabilcen dute han. Erraçagoa da emacumea erossi eta ezcongai içaitea haiençat.

Emacumea African

African cultura asco aurki ditzaquegu, bakoitzac ohitura desberdinac dituelaric. Africaco cultura, beraz, laur mulço nagussitan berheiz deçaquegu: arabiar cultura, belçaran cultura, cultura europarra eta Egyptoco cultura.

African emacumearen ezberdintassun eta mozquetac guiçonarequico osso nabarmenac dira. African emacume guehienac bere familiac eta communitateac mantencen dituzte. Gainera elkarvicitza socialaren oinharriac dira. Hala ere, ossassun eta ikasqueta munduari eta jaquinduriac emanen derauen bothereari lorbidea ukatzen çaie; cer içan nahi duten, bere familia eta herrialdearençaco cer bilhatzen duten erabaquitzeco gai içanen cirelaco beldur.

Astaqueriaric nagussiena clitoriaren ebaquidura da. Hau African ez ecic,equialde erdian ere guerthatzen da. Somalian emacumeen % 98 sexualqui moztuac dira. Egypton , berriz, % 97 aurkitzen da egoera horretan, Eritrea eta Ethiopian ordea, emacumeen % 90ec hori pairatu behar içaiten du.

Urthean bi millioi nescatoc operatione larri honi aurre eguin behar deraucote/diote, honec egunean 6000 casu emaiten direla erran nahi du; borz haur segundo bakoitzeco. 130 millioi emacume eta nescatori guiçonac duen osso oinharrizco escubidea ukatzen çaie, sexuarena hain çucen.

Africarren artean mina açalcea ahultassun adiarazgarritzat harcen denez, ebacunça hau jassan behar duten nescac eracutsiac dira hori ez eguiteco eta ondoren ebacunçara eramaiten dituzte. Esteriliçatu gabeco laban edo harri çorrotz bat dira erabilcen dituzten tresnac. Anesthesiaric ez dute erabilcen ohi. Nesca ecin da quexatu bere familiaren ohorea galduco delacoan.

Guiçonec erraiten dutenez, modu honetan emacumearen sexu nahia murrizten da eta bakarric haien sarqueta jassaiten dute, içan ere emacumearen baguinaren ezpain handiac elkarren artean josten dituzte. Guiçonac ez ecic, emacumeac ere hau eguitera bulçatzen dituzte haien quideac; honen bidez haien familia harrotuco dutelaco. Ondorioz, ekinça hau emacumeari eguiten çaion erasso bat da. Hau asco içanen ez baliz beçala,badaude ebaquidura mota desberdinac: circuncisioa , clitoridectomia, scissionoa eta infibulacioa. Haurrec ondorio latzac jassotzen dituzte hau suffritzeaz gain. Batetic sexuraco grina kencen çaie, larrua jotzean min handia jassan behar içaiten dute, infectione pelbicoac sorcen dira ere. Hori guti ez baliz badaude odolce handien ondorioz hilcen direnac ere.

Psychologicoqui depressionean sarcen dira emacume hauen edota ansietatea edo beldur ataqueac içaiten dituzte. Hau emacumea çaphalceco bide bat da, sexualitatea deuseztatu eta guiçonena handitzen baita. Gaur egun, hau eçagutza falta handiaren ondorioz guerthatzen dela ondorioztatu dute GQUE ascoc eta emacume nahiz guiçonei gaiari buruzco informationea emanez ebacunça honen aurka borroca eguiten saiatzen dira.

Ekinça hau practicatzen den lekuetan debecatuta dago hori eguitea baina gendeac eguiten jarraitzen du; honec haien emacumea virgina dela adiarazten baitu.

Africaco herrialde ascotan informationea emaiteaz gain, videoac ere jarcen derauztete beren alabei cer guertha daquiqueon ikus deçaten. Bicote batzuc hau ikussi ondoren haien alabei ablacioa ez eguitea erabaquitzen dute. Neurri hauec Burquina Faso beçalaco herrialdeetan emaiten ari dira.

Musulman herrialdeetan ekinça hau Coranac bidalcen duelaco ustean eguiten dute. Hori horrela ez denez,escolac irequi dituzte liburu sacratua ondorioztatzen iracasteco. Argui dago guzti hau ohitura eta culturaren barnean dagoela eta beraz çaila dela aldaqueta nabarmenac içaitea dembora gutian. Hala ere aditu ascoc deraucote/diote hirur belhaunaldi passa behar direla oraindic hau guerthatzen ez jarraitzeco. Nelson Mandelac , Hegoafricaco lehendacari ohi içan cenac dioenez, ascatassuna ecin da lorthu emacume guztiac çaphalcunçatic asque dauden arte.

Emacumea Arabian

Emacumeac hondarça batean, erabat jancita.

Emacumearen discriminationea Arabian etcheetatic hasten da. Ezberdintassu handiac daude seme eta alaben artean. Familia ascoc haien semea escola privatuetara eramaiten dute eta alaba, berriz, statuco escoletara joan behar içaiten dute. Horrela semeec hezcunça hobeago bat içanen dute. Semea bere ethorquiçunean nahi duena içaiteco prestatzen da alaba ordea, emazte ama eta amona içaitera bideratua dago. Haimbat escoletan nesca eta muthilac berheicita daude. Escola stataletan normalean hezcunçac erranecoac içaitera bideratzen ditu emacumeac eta içan ditzaqueten pensamenduen preventionea guiçonezcoequin dutenaren bikoitza da.

Desberdintassunac daude ere lanean, emacumean nescame içaiten da etchetic campo eta etchera vueltatzean cocinatu eta seme-alabac çaindu behar içaiten ditu. Dirudun emacumeac içan ecic, hauec nescameac dituzte aurretic aiphatutaco eguimbeharrac burutzen. Lambide legue guehienac ez dituzte emacumearen escubideac respectatzen.

Haien elizguiçonec ere cerikussi handia dute emacumea guiçartean aurkitzen den egoerarequin. Erraiten dutenez, emacumea haurdunalditic ezpurua da eta gainera ez da perfectua ez pensamendu ez religioneari dagoquionez. Emacumea ahula dela eta bere emotioneec guidatzen dutela ere erraiten dute, baina gazteria hezteco ardura daduca. Emacumea tentationea dela eta haien botherea Satanasena baino handiago dela deraucote/diote. Emacumeac mugatua eta arduratsua içaiten ez daquiela erraiten dute ere.

Hala ere, haien liburu sacratuco Aixa propheta 9 urtherequin ezcondua içan cen eta armada osso bat guidatu eta guda historico bat sorceco gai içan cen; «Gambeluaren guda» icenarequin eçagutua da guda hau.

Honec emacumeac hassi cen cycloa deuseztatzen du baina gaur egun ere becari bat beçala ikusten da eta guiçona baina maila baxuago batean dago.

Guiçonac emacume bat jipoitu edo borchatzen badu ez da ecer guerthatzen, dena religioneac justificatzen duelaco.

Gainera bertaco emacumea guiçon batena denez, burca edota berce motaco çapiequin estali behar du bere gorphutza;soilic bere senharrac ikussi deçan.

Emacumea Indian

Emacumeac Umarian, Indian.

Indiaco constitutioneac bi generoen berdintassunac bilcen ditu bere 14, 15 eta 16. articuluetan. Hala ere egunero emacumeac jassan behar duen realitatea constitutioneac erraiten duenetic osso urrun dago.

Indian oss ehuneco handi bat chiroa d, biztanleriaren %50a baino ascoz guehiago. Chirotassun horretan vici direnen artean (biztanleriaren % 34) 0,80 eurorequin vici da egunero. Hortic dathor familia ascoc beren alabac oraindic haurrac direla ezconcearen beharra. Emacumearen papera guiçartean, beraz, bigarren maila batera passatzen da. Hassiera batean aitarena içanen da ondoren anaiarena eta guero senharrarena. Senharrarequin ezconduta dagoela hau hil eguiten bada, hirur auqueren aurrean aurkituco da emacumea. Batetic senharrarequin viciric erretzea auqueratu deçaque edo bercela senharraren anai chiquiarequin ezcondu daiteque. Azqueneco auquera Ashrama batean sarcea da. Ashrama honetan sarcea erabaquitzen badu, emacumea socialqui hilco da. Indian alhargunac osso gaizqui ikussiac daude. Alhargun guelditzean, janci churiz jancita egon beharco dira eta ilea moztu beharco dute; prostitutac içaitera behartuac badira içan ecic. Alhargunec dirua lorceco bi modu dituzte,batetic escari lana eguitez edo bercetic prostitutionearen bidez.

Familia batec bere alaba berce familia bati emaitean dirua ordaindu behar içaiten du,edo bercela valiotsua den cerbaiten truque emanen derauco/dio nesca. Chiroac direnez,familia asco ez dira gai ordaindu behar dutena emaiteco eta beraz nesca jasso berri duten familia horiec nescari ondorioac jarcen derauzquiote. Jipoitu eguiten dute, borchatu edota metro carratu bateco guelan sarcen dute egun batzuez. Ascoc ere prostituta içaitera beharcen dituzte, çor deraueten dirua itzulceco helburuarequin. Emacume batzuc egunean 50 vecero içaitera iristen dira. Çoritcharrez asco ere hil eguiten dituzte dirua ez emaiteagatic.

Indiaco emacume chiroec ez dituzte ikasquetaric eta morroi edota prostituta içaitera bideratzen dituzte familiac.

Emacumea Ameriquetan

Americaco emacumea familiaco ardatza eta çuthabe nagussia içan da. Hala eta guztiz ere, millaca emacumec borthizqueria mota asco jassotzen dute, eta escubideac lorthu badira ere, bazterqueria handia dago.

Hego Americaco emacumea borrocalari handia içan da eta bere escubide eta guiçartearen escubideen alde lan handia eguin du.

Chilen emacumeen % 50ec violencia jassan behar içaiten du bere senharrarengandic. Statu Batuetan 9 segundoan behin emacume bat jipoitua da guiçon batengatic, bai laguna, senharra,aita edo anaia içanic.

Emacume asco borchaqueta baten aurrean uko eguiten saiatzeagatic borchatu eta guero hil eguiten dituzte.

Salvuespenac

Historian cehar içan dira haimbat herri non emacumezcoec guiçonezcoec baino bothere eta ascatassun handiago içan duten. Naturarequin harreman çucena içan duten guiçarteec cinçotassunez eta berdintassunez jocatzen dute, adibidez Amazonian .

Cultura celtan nesca eta muthilac elkarrequin hezten ciren, lambide berdinac har citzaqueten, beren bicotea auqueratzeco escubidea çuten. Ezconça urthe bethe passa ondoren berrikus citequeen, eta berheizqueta guertha citequeen ondassunac berdintassunez banatuz eta emacumeec ezcondu baino lehen cituztenac mantenduz. Emacumea bere ondassunen jabea cen.

Feminismoa

Saconceco, iracurri: « Feminismo »

Muguimendu feminista emacumeen auquera eta escubide berdintassuna onharceco borroca bat da. Aithorpen hori lorceco çailtassuna factore historicoen mende egon da, guiçartearen usadio eta traditioneequin batera. Hamarcada lucetan muguimendu feministac eguindaco ahaleguinari esquer, herrialde guehienetan emacumeec prestacunça eta lan ibilbide proprioac dituzte, etchecoandre içaiteti haratago. Eta, nahiz eta oraindic ere emacumeenganaco discriminatione handia egon, bai lanean bai familian, erran daiteque, oro har, emacumeen baldinçac hobetu eguin direla.

Saconceco, iracurri: « Euscal Herrico muguimendu feminista »

Sociologia statisticoa

Espainiaco biztanleria pyramidea, 2019 inguruan

Guiçonezcoac baino emacume gutiago jaio arren (proportionea e 1/ g 1,05 inguruan dago), emacume guehiago dago helduen artean (e 1,04 / g 1 inguruan). Emacumeen heriotza tasa chiquiago da guiçonena baino, umetoquitic hassit , eta batez berce borz urthe guehiago vici dira, factore combinatione baten ondorioz: genetica (emacumeen sexu chromosomec gene erredundanteac eta ascotaricoac dituzte); sociologia (statu guehienetan ez dute cerbitzu militarric egui behar); ossassuna (ehuneco chiquiagoa suicidioan eta tabacoaren eta alcoholaren consumoan, nahiz eta mendebaldeco joera aldatzen ari den).

XXI. mende hassieran, 2001 . urthean, munduco populatione ossotic, 100 emacumeco 101,3 guiçon ceuden.

Bibliographia ossagarria

• William H. Chafe (1974) T he American woman; her changuing social, economic, and political roles, 1920-1970 . London, Oxford University Press. ISBN 978-0195017854 .
• Roguet's II: The New Thesaurus (2003) Borçon/boston, Houghton Mifflin. ISBN 9780395356050 .
• Bonnie G. Smith (2020) Women in world history: 1450 to the present . London, Bloomsbury Academic. ISBN 978-1474272926 .

Ikus, gainera

• Aphrodita eta Venus , emacumezcoen edertassun ereduac.
• Lesbianismoa .
• Machismoa .
• Feminismoa .
• Euscal Herrico muguimendu feminista .
• Anthropologia feminista .
• Generoaren sociologia

Campo estecac

• Today in Women's History .
• Feminist Majority Foundation timeline .

• Datuac: Q467
• Multimedia: Women

Wikizteguian orri bat dago honi buruz: emacume .