Ebro

Ebro Espainiaco ipharraldea sorthu ( Fontibre , Reinosa , Cantabria ) eta, Rioxa , Hego Euscal Herria ( Araba eta Naffarroa Garaico hegoaldea), Aragoi eta Catalunia hegoaldea ceharcatu ondoren, Ampostatic hurbil ( Tarragona ) Mediterraneoan itsassoratze den ibaia da. Ahoan Ebroren Delta eratzen du.

Ebro
Datu orocorrac
Lucera	910 cm
Geographia
Coordenatuac	43°02′15″N 4°22′12″W
Hydrographia
Ibaiadarrac	ikussi Jalón ibaia Segre ibaia Aragoi Gállego ibaia Guadalope Matarranya Jerea Baia (ibaia) Çadorra Siurana River (en) Iregua Leça Cidacos Alhama Huerva Martín Arba Najerilla Tirón Daroca Keiles Oca Urederra Guinel River (en) Rudrón Q6115880 Huecha Mediavilla ibaia Oroncillo Nela barranc de Sant Antoni (en) River Cana (en) Trueba Jugalez Omecillo Q16627234 Q16627316 Q16627344 barranc de Roer (en) Barranc de Vallcorna (en) Ega Aguasvivas Q13050045
Arroaren açalera	86.800 cm²
Arro hydrographicoa	Ebro ibaiaren arroa
Ur-emaria	426 m³/s
Ithurburua	Fontibre
Bocalea	Mediterraneoa

Iberiar peninsulaco bigarren ibaia da luceran, 910 cm, Tajoren ondoren. Mediterraneoco isuri aldeco ibaien artean bigarren luceena da, Niloren ondoren. Arro (86.100 cm² ) eta emari (483 m³/s Tortosan ) handienac dituen Espainiaco ibaia da. Euscal Herrico muga naturala ossatzen du hegoaldetic; 207 cm bethetzen ditu Euscal Herrico hego-mendebal eta hegoaldean, 100 Araban (Rioxa ta Gaztelarequico muga) eta 107 Naffarroan (Rioxa ta Aragoirequico muga). Euscal Herrico Mediterraneo aldera jotzen duten ibai guztiec Ebron isurcen dute ura.

Icena

Ibaiaren icena grecieraz Έβρος cen eta latinez Iberus . Ascotan Hiberus forman ere agueri da idazle latindarretan, Livio, Plinio edo Julio Cesarrec horrela aiphatzen dute.

Erdi aroan, Arabiarrec Abroh edo Ibro moduan aiphatzen çuten. Erdi aroco chronica christauetan, ibaiac molde ugariz idazten cen, (H)Ebro, (H)Iberum, Ibero, Iberis, Hiberim,(H)Iberi... "Ebro" forman 917an agueri da lehenengoz idatziric, berce forma anhitzen artean . XII. mendean hasten da gaur egungo forma çabalcen.

Icenaren jathorriari buruz, ez da batere arguia. Baztertu ez diren hypothesiac honacoac dira, berceac berce:

• Jathorri celtarra : Iberiar peninsulan celtac aspalditic ibili dira, eta celterazco ber- (ur jario edo corronte) elementuarequin lotzen dute.
• Jathorri euscalduna : euscarazco ibar edo ibai hitzequin lothura duela uste da.
• Jathori iberiarra : vaica (ibar) hitzaren erathorritzat har daiteque, ceina vai (ibai) hitzaren erathorri den. Aitzinaco euscararequin lothura içan deçaque.
• Jathorri aurre-indoeuroparra : ibaiaren arroan cehar hazten ciren landareei eguinen lerauquee referencia ber- horrec.

Geographia

Ebro ibaia Fontibren .

Mendabian ( Naffarroa Garaia ).

Miraveten ( Tarragona ).

Ebroren Delta .

Ibilbidea

Ebroren ithurburua Hermandad de Campoo de Suso udalerrian ( Cantabria ) dagoen Fontibre ( latinez : Fontes Hiberis , «Ebroren ithurria») cela uste cen; gaur egun, ordea, sorburua Hijar ibaian cocatzen da, 1.980 metrora. Goi ibilguan estua da, eta bertan eguin da Ebroco urtheguia (450 millioi m³). Guero Burgosco lurretan çabaldu eguiten da, Zaragozaraino . Ondoren, Behe-Aragoico ordoqui idorrac gainditzen ditu eta Cataluniaco costaldeco mendien artetic barneratu ondoren, estutu eguiten da berriro, Fayon eta Tortosa artean. Ampostatic aurrera, cembait besso irequi eta ibai delta çabal bat ossatzen du (320 cm²co açalera, 30 cm luce). Tarragonaco itsasercean dagoen delta honec bi isuri nagussi ditu: Gola del Norte eta Gola del Sur deithuricoac, eta bien erdian dago Buda uhartea . Bertan daude Espainiaco arroz -sail handienac. 1983 . urthetic natura parquea da.

Fontibretic aurrera, ezquer aldetic jassotzen du, Cantauriar mendicatean , Euscal Herrico mendietan eta Pyreneoetan sorthuric adarren ura ( Híjar , Nela eta Oca, Cantabrian eta Gaztelan ; Omecillo , Baias , Çadorra eta Jugalez , Araban; Linares - Odrón , Ega eta Arga - Aragoi , Naffarroa ; Gállego eta Segre - Cinca systema, Aragoin), eta Iberiar systeman jaiotaco adarrena escuin aldetic ( Najerilla , Iregua eta Tirón , Rioxan ; Alhama eta Keiles , Naffarroa ; Jalon , Huerva , Martín , Guadalope eta Matarraña , Aragoin).

Cantabria , Gaztela-Leon , Euscal Autonomia Erkidegoa , Rioxa , Naffarroa Garaia , Aragoi eta Catalunia ceharcatzen ditu. Araba eta Burgos artean, muga naturala da. Ceharcatzen dituen hiri nagussiac Reinosa , Miranda Ebro , Haro , Logroño , Calahorra , Alpharo , Tutera , Alagón , Zaragoza , Caspe , Mequinença , Riba-roja d'Ebre , Tortosa , Amposta , Sant Jaume d'Enveja eta Deltebre dira.

Ebro itsassoratzean delta bat sorcen du, eta bertan corrontea bi adar nagussitan banatzen da, itsassora heldu aurretic. Delta horren çathi bat Ebroren Deltaco natur Parquearen barnean da eta babesgune naturala da. Gainoncecoa nekaçaritza eta herriguneac dira.

Ebro ibaiaren batez berceco emaria 483 m³/segundocoa bada ere, ur copuru horrec gorabehera handiac içan ohi ditu, ceharcatzen dituen lurraldeetaco idorteac handiac direlaco. Ebro ibaiaren ura lurrac ureztatzeco (Tausteco ubidea, Tutera - Cabanillas eta Zaragoza artean, 19,8 cm Naffarroan barrena; Aragoico Ubide Imperiala , Tuteraco Bocalea eta Pina de Ebro artean, 90 cm guztira, 18,5 cm Naffarroan barrena) eta energia electricoaren ustiacunçaraco ( Ebro , Mequinença eta Ribarrojaco urtheguiac ) erabilcen da.

Ibaiadar nagussiac

Ezquerretic

• Nela ibaia
• Jerea ibaia
• Baias ibaia
• Çadorra ibaia
• Ega ibaia
• Aragoi ibaia 1300 hm³/urtero
• Arba ibaia
• Gallego ibaia 1000 hm³/urtero
• Segre ibaia

Escuinetic

• Oca ibaia
• Tiron ibaia
• Najerilla ibaia
• Daroca ibaia
• Iregua ibaia
• Leça ibaia
• Cidacos ibaia
• Alhama ibaia
• Keiles ibaia 20 hm³/urtero
• Huecha ibaia 40 hm³/urtero
• Jalón ibaia 650 hm³/urtero
• Huerva ibaia 35 hm³/urtero
• Aguas Vivas ibaia 35 hm³/urtero
• Martín ibaia 60 hm³/urtero
• Guadalope ibaia 250 hm³/urtero
• Matarraña ibaia 50 hm³/urtero

Hydrometria

Ebroren emaria 1912 - 1993 bitartean neurthua içan cen Tortosan (itsassorat baino 70 cm lehenago) . Gune horretan, drainatutaco eremuac 82.841 cm² ditu, arro ossoaren % 96,2. Urtheco batez berceco emaria 483 m³ segundocoa da. Emari handiena marchoan du (738,8 m³/s), eta chiquiena abuztuan (147,6 m³/s). Bethi ere, 1960co hamarcadatic aurrera eraiqui ciren urtheguiec erabat aldatu dute emarien regimena.

Ebroren batez berceco emariac ( m³ / s ), Tortosan neurthua
Datuac: 1912 eta 1993 artean

Ibai emaritsua da, baina gorabehera handiac içaiten ditu urthean cehar. Udan, lehorte gogorrac direla eta, haren emaria osso urria içaiten da; udaberrian , berriz, Pyreneoetaco elhurre urcea dela eta, haren emariac punctu gorena içaiten du, horren adibidea, lehorte garaian Tortosan ( Ebroren Deltan ) 32 m³/sco emaria dugu, eta uholde garaian, berriz, 10.000 m³/s baino guehiago.

Hauec dira Zaragozan , XIX. mende amaieratic aurrera, içan diren uholde handienac :

• 1888co marchoan: 3.760 m³/s
• 1891co urtharrilea : 3.250 m³/s
• 1892co otsailean: 3.790 m³/s
• 1895eco urtharrilea : 3.118 m³/s
• 1930eco marchoan: 3.600 m³/s
• 1930eco abenduan: 3.000 m³/s
• 1937co urrian: 3.000 m³/s
• 1941eco urtharrilea : 4.000 m³/s
• 1952co otsailean: 3.260 m³/s
• 1961eco urtharrilea : 4.130 m³/s
• 1966co açaroan: 3.154 m³/s
• 2003co otsailean: 2.957 m³/s
• 2003co marchoan: 2.220 m³/s
• 2007co aphirilea : 2.282 m³/s

Emariaren aldaqueta aldacorraz gain, aiphatu beharrecoa da ibaiaren emaria jeisten ari dela hamarcadaz hamarcada. Urtheguien erabilerac ura nekaçaritzaraco guehiago erabilceco auquera eman du, baina, jaquina, ibaiaren berezco emaria aphaldu du.

• 1960co hamarcadan 18 286,7 hm³/urtean.
• 1970co hamarcadan 15 507,7 hm³/urtean.
• 1980co hamarcadan 9574,1 hm³/urtean.
• 1990co hamarcadan 8253,8 hm³/urtean .

Horrec quezca eraguin du ibaiaren emari ecologicoa bethetze othe den. Gaur egungoa emariaren muga 3150 hm³/urte da, baina 9600 hm³/urteco emarira igotzea proposatu dute .

Historia

Sorrera

Duela 37 millioi urthe inguru, ebro inguruco urac atlanticora cihoacen. Iberiar placa eurasiaren contra lothu cenean, Pyreneoac eta horrequin batera cantauriar costaldeco mendiac sorthu ciren ipharraldean ( Euscal Herrico arcua eta cantauriar mendicatea), eta Iberiar systema hegoaldean. Hori guerthatzean urec ez çuten atherabideric topatu, eta dembora lucez lacu eta aincira gune içan cen gaur ebroco bailara deitzen duguna, miocenoan cehar. Gaur egun ere ikus daitezque garai horretaco aztarnac, Ebroren haranean dauden gatzaguetan , edo Bardean .

Metatutaco sedimentuec eracusten dutenez, miocenoaren bucaeran lacuec ekialderanz eguin çuten gainezca, eta erossioac bere lana eguin çuen, Ebroco arroa sorthuz. Itsassora iristean, ibaiac cekarçan sedimentuec Ebroren delta sorraraci çuten.

Guiçaquia Ebron

Paleolithico erdialdetic (duela 80.000-30.000 urthe) guiçatalde nomadac Ebro inguruan vici cirela salhatzen dute aztarna archeologicoec. Neolithicoan aztarnac ugaritu eguiten dira, sedentariçacioaren aguerpenarequin.

Ebroco lurrac ez dira berheciqui aberatsac içan nekaçaritzaraco, baina uraren presenciac eta ibaiac escaincen cituen garraio auquerac gendea eracarri du bertan cocatzera. Badirudi duela millioi bat urthe jadanic guiçaquiac cebilçala Ebro inguruetan. Pheniciarrac eta guero romatarrac peninsulara heldu cirenean, hamaicatcho talde ceuden Ebro haranean fincaturic: vascoiac , autrigoiac , celtac , celtiberiarrac eta iberiarrac .

VI. mendeco Avieno historialari latinoaren arauera, Ebro ( latinez : Hiberus ) vascoien lurralde barneco ibaia cen . Haren ercetan ceuden Calahorra , Vareia, Alpharo eta Cascante , hiri vascoiac garai hartan. Avieno eta Plinioren arauera, Ebro ibaian cargaonciac ibilcen ciren Tortosatic Tuteraraino . Badaquigu XIII., XIV. eta XV. mendeetan navigagarria cela ibaia eta bere horretan iraun çuen ibaiac Erdi Aroan , ura lurretan erabilceco xedean han eta hemen urtheguiac eraiquitzen hassi ciren arte.

Mendeetan cehar, euscaldunen lurraldeac Ebrotic hegoalderanz çabaldu baciren ere, XIII. - XIV. mendetic aurrera, Ebro ibaia bihurtu cen, oro har, Arabaren eta Naffarroaren hegoaldeco muga. Historian cehar, Ebro ibaiaz beheiti bideratu çuen Naffarroa ekialdeco ( Erroncarico almadiac ) eta hegoaldeco ( Riberaco ubideac) gendeac Aragoirequico eta, batez ere, Zaragozarequico garraioa.

XVIII. mendetic aurrera, Ebro ibaia Cantauri itsassoarequin lotzeco haimbat projectu aurkeztu cen Euscal Herrian, euscal eremuco hegoaldea eta ipharraldearen arteco harremanac estutzearren. Projectu horien eduqui politicoac, Euscal Herria batzeac aleguia, susmoac sorthu cituen, Madrilgo gorthean batez ere, eta ez ciren nehoiz onic athera.

XIX. mendean guerthaturico colera içurriteac berheciqui colpatu çuen Ebroco harana.

XX. mendearen hassieran Ebroco gudua içan cen historiaco punctu nabarmenetaco bat, guerra civilean cehar. Guda honetan Republicarren galerec alde nationalaren garhaipen fincatu çuen. Berçalde, XX. mendean cehar Ebroco urac ustiatzeco haimbat urthegui eguin ciren. Azquen urtheetan eztabaida phiztu da Ebroco uren erabilerari buruz, bertaco urac berce thoquietara muguitu eta erabilceco planac direla eta. Ura valiabide preciatua içaiteaz gain, quezca ecologicoac sorthu ditu, uraren ustiapenac bertaco fauna eta floran eraguin caltegarria duelacoan. Gainera, uraren erabilera dela eta sedimentu copurua gutitzen ari da, eta Ebroren delta murrizten.

Azpieguiturac

Urtheguiac

Ebron haimbat urthegui daude horietaco asco 1950eco eta 1960co hamarcadetan eraiquiac. Garrancitsuenac honacoac dira:

• Mequinençaco urtheguia : 1.530 hm³ (1965). Urthegui handiena Zaragozan dago, electricitatea sorceco erabilcen da, batez ere.
• Ebroco urtheguia : 541 hm³ (1952). Cantabrian dago. Saconera guti du eta beraz osso çabala da.
• Ribarrojaco urtheguia : 209,56 hm³ (1969). Zaragoza eta Tarragona artean.
• Sobróngo urtheguia : 20 hm³ (1961). Burgosen.
• Flix-eco urtheguia : 4,171 hm³ (1948). Tarragonan.

Aiphatutacoez gain badira ekoizpen hydroelectricoraco eta ureztatzeco erabilcen diren haimbat urthegui chiqui, 1 hm³ inguruco eduquiera dutenac.

Ebron ez badaude ere, bere arroan badira berce urthegui handi batzuc, ibai hauetan banaturic:

• Cannellleseco urtheguia : 678 hm³ (Nogüera Ribagorçana, 1960)
• Esaco urtheguia : 447 hm³ (Aragoi, 1959)
• Medianoco urtheguia : 428 hm³ (Cinca, 1960)
• Ithoizco urtheguia : 410 hm³ (Irati, 2008)
• Rialb-eco urtheguia : 400 hm³ (Segre, 2000)
• El Grado I urtheguia : 400 hm³ (Cinca, 1969)

Ubideac

Ebron badira canal edo ubideetan aiphagarri cembait, Aragoico ubide imperiala , Aragoi eta Cataluniaco ubidea eta Urguelleco ubidea , adibidez.

Berçalde, urac berce ibaietara eramaiteco systemac ere badaude, haietaco batzuc nahico polemicoac içan direnac.

Ekoizpen electricoa

Ebro ibarrean 457 jauci hydroelectrico daude, eta installatutaco potencia 3.894,5 MWcoa da. Denen artean 38.000 hm³ ur erabilcen dute urthean, 9.400 GWh inguruco ekoizpena lorceco. Indarretche garrancitsuenac ezquerraldeco ibaiadarretan -batez ere, Segren eta honen adarretan ( Cinca , Ésera , Nogüera Pallaresa eta Nogüera Ribagorçana )- eta Ebro Behereco urthegui-systeman (Mequinença–Ribarroja–Flix) daude .

Campo estecac

• (Gaztelaniaz) Ebroco Confederatione Hydrographicoa.
• (Gaztelaniaz) Ebroco ibarreco urtheguien egoera.

• Datuac: Q10965
• Multimedia: Ebro River