Denis Diderot

Denis Diderot ( Langres , 1713co urriaren 5 - Paris , 1784co uztailaren 31 ) idazle eta philosopho francesa , Illustratione garaico idazle eta philosophoa. Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des sciences, des ars et des métiers icemburuco encyclopediaren editorea içan cen, Jean le Rond d'Alembert -ekin batera.

Denis Diderot
Irudi guehiago
Vicitza
Jaiotza	Langres ,  1713co Urriaren 5a
Herrialdea	Franciaco Resuma
Lehen hizcunça	francesa
Heriotza	Paris ,  1784co Uztailaren 31 (70 urthe)
Hobiratze lekua	Saint-Roch (en)
Familia
Aita	Didier Diderot
Ezcontidea(c)	Anne-Antoinette Diderot (en) ( 1743co Açaroaren 6a -   1784co Uztailaren 31 )
Seme-alabac	ikussi Angélique Didero (en)
Hezcunça
Heciqueta	Lycée Louis-le-Grand (en) Lycée Saint-Louis (en) Parisco Universitatea 1732) Arte-masterra
Hizcunçac	francesa
Ikaslea(c)	ikussi Paul Boësnier de l'Orme (en)
Jarduerac
Jarduerac	philosophoa , elheberriguilea , saiaqueraguilea , encyclopedista , arte-criticaria , ancerquiguilea , litteratura-criticaria , guthun idazlea , itzulçailea , historialaria , politologoa , lexicographoa , idazlea , abbé (en) , Seraphic Doctor (en) , art theorist (en) eta literary theorist (en)
Lanthoquia(c)	Paris eta San Petersburgo
Lan nabarmenac	ikussi Jacques the Fatalist (en) Encyclopédie
Influentiac	Aristoteles , Baruch Spinoça eta Voltaire
Quidetza	Prussiaco Sciencien Academia Sciencien Russiar Academia San Petersburgoco Sciencien Academia
Muguimendua	encyclopedista Materialismoa
denis-diderot.com

Vicitza eta lanac

Erdi-mailaco labanaguile baten semea cen, eta aitac eraguin handia içan çuen harengan. Guiçarte-mailaz provinciaco burguesiacoa cen, baina guiçarte feudal eta aristocratico hartan ez cegoen guiçarte-mailan gora eguiteric, bi bide jaquinen bidez ez bacen. Bata elizguiçon eguitea cen: hala, ikasquetac jesuitequin eguin ondoren, elizguiçonen goi-mailaco cargu ondo ordainduac escuratu ahal içaiteco hassi cen bere burua prestatzen. Berce bidea arteena, scienciena eta lettrena cen; guiçaldi harc sorthua çuen berricuncetaco bat cen hura, persona ikassiarena, gaur egun intellectuala erraitn çaiona. Garai hartan, lettra-guiçonec, artistec eta sciencialariec ez çuten escuric içan aguintearen barrumbeetan, haina XVIII. mendean, « Arguien Mendea » erran citzaion hartan, lorthu çuen burguesiac ordu arte eliçac gothorleku baten guisa beretua içan çuen alhor batean escu harcea, hezcunçan hain çucen, eta gende lettraduna içan cen escu-harce haren aitzindaria, helburu garbi batequin: eliçac gazteengan çuen eraguin caltegarria ecereztea, eta elizguiçonen ondassun-oinharri sendoenetaco bat haiei kencea. Gende ikassi hari encyclopedista erra citzaien mende hartan edo, berec beren buruari erraiten ceraucoten/cioten beçala, «philosophoac».

Diderotec, hamaborz urtherequin, alderdi laicotic guiçartean arracasta handiagoa içan ceçaqueela sumatu çuenean, Eliçaren bidea baztertu eta Parisera abiatu cen, guiçon ikassi eta illustratuac ez baitzuen garai hartan aurrera eguitetic, hiriburuco guiroan vici ez bacen.

Philosophia , theologia eta çucembidea ikass cituen Parisen. Ikasqueta aldi hartan, Diderot aitaren vorondatearen contra vici içan cen Parisen, vicimodua escola privatuac emanez atheraz; era berean, ezcondu ere eguin cen, aitari ecer erran gabe, oinordecotzaz gabetu ez ceçan. Regimen Çaharrean , aitaren aguimpidea osso çorrotza cen, aguimpide feudalaren anceracoa; aitaren vorondatearen contra ezconceac cigor economicoa ekar ceçaqueen; horregatic, çuhur jocatu behar içan çuen Diderotec. Laster, 1747-1766. urtheetan, bere ekimen guztia Encyclopédie ospetsura, berac çucendu çuen lan erraldoira, bideratu çuen.

Urthe haietan eratu cen, orobat, Encyclopedia sorceco lanetan jardun cen lagun- eta quide-taldea. Denac burguesiaco ac ciren, eta ondo jaquinaren gainean ceuden ez çutela orduraco aristocraten babesaren premiaric, vecero berri bat aguertu celaco: gendea, batzuec «guiçateria» edo «herria» erraiten ceraucoten/ciotena. Parisco eta Franciaco berce hiri handi batzuetaco burgues, esculanguile, merkatari eta finançari aphalec ossatzen çuten guiça talde horrec ez çuen oraindic talde-eçaugarri berheciric, eta prest cegoen berce guiça taldeetatic berheici behar çuten liburu, margolan, ancerqui, janzquera eta hizquerac erosteco.

Diderotec itzulpenguinçan jardun çuen hassieran. Temple Stanyanen Greciaren Historia (1743), Lord Shaftesburyren Merecimenduari eta verthuteari buruzco gogoeta (1745) eta Robert Jamesen Medicunça hiztegui universala (1746-1748) itzuli cituen; aleguia, guerora bere ibilbide philosophico eta litterarioan garranci handia içan çuten gaiac. 1746an arguitaratu çuen lehen liburua, philosophiazco elkarrhizqueta bat, Pensées philosophiques ; bertan, raçoina aguerpenaren gainetic cegoela aldezten baitzuen. Liburua condemnatu eta bahitu eguin çuten eta, hortaz, arracasta handia içan çuen berehala.

Russiara , Catalina II.aren gorther 1773an eguin çuen bidaia içan cen Diderot-en lanac içan çuen ethenaldi bakarra. Berçalde, idatzi cituen obra ugari eta ascotaricoec arguitzen dute haren pensamendu philosophicoen bilhacaera. Pensées philosophiques (1746, Gogoeta philosophicoac ) philosophiaco obran eta Les Bijoux indiscrets elheberria (eguilearen icenic gabe arguitara emana, 1748) ethicari eta arteari buruzco ideac açaldu cituen. Lettre sur les aveugles à l'usague de ceux qui voient (1749, Itsuei buruzco guthuna ikusleec erabil deçaten ) obran, materialismo atheoaren alde açaldu cen, eta haren ondorioz hilabethe batzuc eman cituen preso Vincennes-co presondeguian. Sciencia experimentalez arduratua cen ( De l'interpretation de la nature, 1753), materialismo mechanicistaren aurkaco argudioac defendatu cituen ( Réfutation de l'homme d'Helvetius, 1773), jarrera philosophicoac cehaztu cituen ( Le Rêve de d'Alembert, 1769; Supplément au voyague de Bougainville, 1796an arguitaratua), eta naturaren ethicaren oinharriac fincatu. Rousseauc ez beçala, Diderotec guiçabanacoen çoriona eta guiçarte-mailaco onguiçatea bateratu nahi dituen ethica sociala aldarricatu çuen. Thesi horiec Le Fils naturel (1757), Le Père de famille (1758) eta Est-il bon? Est-il méchant? comedietan açaldu cituen. Era berean, estheticaren inguruco araçoez ere arduratzen cenez guero, litteratura-criticaco lanac eguin cituen, artistac defendatuz (Vernet, Greuce, Hubert, Robert, Chardin) eta Shakespeare edo Homero handien valioa goraiphatuz haietan. Haren elheberrien eta saioen artean, aiphagarric dira La Religuieuse (1760; 1796an arguitara emana), commentuen aurkaco idatzia, Le Neveu de Rameau (1760-1772) eta Jacques le Fataliste et son maître (1773-1796). Guztietan, elkarrhizqueta philosophico viciac agueri dira, naturaren ethicari eta guiça ascatassunari buruzco gogoetac eta litteratura-sormenari buruzco araçoac.

Parisco Pantheoian Dideroti eta illustratuei escainitaco monumentua.

Deismoaren aldecoa içaitea egotzi ceraucoten/cioten, baina idea berri eta ordu artecoen ucatzaileac aldarricatu içanac asaldatu cituen guehiembat eliz aguintariac: raçoina jaincoari nagussitu beharra, eta ordu arte Eliçaco morroiec monopolioan hartua ceducaten lekua intellectualec hartu beharra. Dideroten hassieraco obra guztiac joera hartacoac ciren: De la suffisance de la religuion naturelle (1747, Berezco religionearen nahicotassunaz ), La promenade du sceptique (1747, Scepticoaren ibilaldia ). Bi obra horiec ere berehala debecatu cituzten, eta cembat eta debecu guehiago, haimbat eta handiagoac ciren eguilearen ospea eta bere quideec aithorcen ceraucoten/cioten itzala.

Obra

• Essai sur le mérite et la vertu , Anthony Ashley Coopereec idatzita eta Diderotec francesera eramana (1745)
• Pensées philosophiques (1746)
• La promenade du sceptique (1747)
• Les bijoux indiscrets , elheberri (1748)
• Lettre sur les aveugles à l'usague de ceux qui voient (1749)
• L'Encyclopédie (1751-1772)
• Lettre sur les sourds et muets (1751)
• Pensées sur l'interprétation de la nature , (1751)
• Le fils naturel (1757)
• Entretiens sur le Fils naturel (1757)
• Discours sur la poésie dramatique (1758)
• Salons , arteari buruzco criticac (1759-1781)
• La Religuieuse , elheberri (1760)
• Le neveu de Rameau , (1761 ingurucoa)
• Lettre sur le commerce de la librairie (1763)
• Mystification ou l’histoire des portraits (1768)
• Entretien entre d'Alembert et Diderot (1769)
• Le rêve de d'Alembert , elkarrhizquea (1769)
• Suite de l'entretien entre d'Alembert et Diderot (1769)
• Paradoxe sur le comédien (1769 ingurucoa)
• Apollogie de l'abbé Galiani (1770)
• Principes philosophiques sur la matière et le mouvement (1770)
• Entretien d'un père avec ses enfans (1771)
• Jacques le fataliste et son maître , elheberr laburra (1771-1778)
• Supplément au voyague de Bougainville (1772)
• Histoire philosophique et politique des deux Indes , Raynalequi (1772-1781) batera
• Voyague en Hollande (1773)
• Élémens de physiologie (1773-1774)
• Réfutation d'Helvétius (1774)
• Observations sur le Nacaz (1774)
• Essai sur les règnes de Claude et de Néron (1778)
• Lettre apollogétique de l'abbé Raynal à Monsieur Grimm (1781)
• Aux insurguens d'Amérique (1782)

Referenciac

Wikimedia Commons en badira fichategui guehiago, gai hau dutenac: Denis Diderot

Campo lothurac

• Açurmendi, J. , 1984: Diderot (1713-1784) , Jaquin , 32: 111-1121.

• Datuac: Q448
• Multimedia: Denis Diderot