Wikipedia

Calahorra

Rioxaco herria, Ebro ibaitic eta Naffarroatic hurbil

Calahorra Rioxaco ( Espainia ) iphar-ekialdeco udalerri bat da, Ebro ibaiaren escuin ercean cocatua. 2020co erroldaren arauera 24.531 biztanle cituen eta horren ondorioz Rioxaco udalerrien artean bigarrena da populationez, Logroño hiriburuaren atzetic. Rioxa Behereco hiri garrancitsuena da.

Calahorra
Espainiaco udalerria
Administrationea
Statu burujabe   Espainia
Autonomia   Rioxa
Alcatea Francisco Javier Pagola Saenz (en) Itzuli
Icen officiala Calahorra
Posta codea 26500
INEc eçarritaco codea 26036
Herriburua Calahorra (munichipal capital) (en) Itzuli
Geographia
Coordenatuac 42°18′12″N 1°57′53″W  /  42.303333333333°N 1.9647222222222°W  / 42.303333333333; -1.9647222222222
Map
Açalera 93.57 cm²
Altuera 358 m
Mugaquideac Aldeanueva de Ebro , Autol , Kel , Pradejón , Sartaguda , Andosilla , San Adrián eta Açagra
Demographia
Biztanleria 25.661 (2023)
1.082 (2021)
alt_left   12.320 (%48)   (%46,4) 11.900   alt_right
Densitatea 274,24 bizt/cm²
Informatione guehigarria
Ordu eremua UTC+01:00 eta UTC+02:00
Hiri senidetuac Monte Compatri eta Caussade
Matricula VI
ayto-calahorra.es

IV-V. mendetic aurrera Calahorraco diocesiaren egoitza içan da eta ancina haren mempe ceuden Cantauri itsassor arteco lurrac [1] .

Icena Aldatu

Udalerria icendatzeco, euscaraz Calagorria icena ere erabili içan den arren, Euscalçaindiac ez du onçat emaiten. [2]

Vascoien Calacoricos hirian du jathorria. Haren gainean romatarrec Calagurris Nassica Iulia hiria eraiqui çuten. 1199co Donemiliagaco bula batean Calagurra aiphatze da [3] .

Etymologia ez da cehazqui eçagutzen eta haimbat hypothesi açaldu dira.

  • Arabiera tico hypothesia (Mateo Angüiano, 1701): Calaforra (Cala + forra, "gaztelu asquea") [4] .
  • Arameratic erathorri (1970): Calagurris , "hiri gothortua" [5] .
  • Euscaratic erathorri : Garai-gorri ("garaian dagoen hiri gorria"), Garai-uri ("goico hiria") [6] edo Cala-gorri ("muino bilhucia") [7] [8] .

Champon-etchea içan çuen eta haietan CA-L-A-CO-R-I-CO-S icena açalcen da.

Geographia Aldatu

Calahorra Cidacos ibaiac Ebro ibaiarequin bat eguiten duen punctuan cocaturic dago. Hiriaren alde çaharra 358 metrotaco altuera duen muino baten gainean dago, Ebroren hegoaldean. Hiria harresietatic campo hedatzen hassi cenean muinoareen azpialdean eguin çuen. Hassieran hiri errotamarreco circua eraiqui cen han eta ondoren diocesia eratu cenean cathedrala eta aphezpicuaren egoitza Ebroren ercean eraiqui ciren.

Muinotic Ebroren erceco lautadac controlatzen ciren eta ancinatic içan du necaçal jarduera nabarmena, Cidacos eta Ebro ibaiec lur aberatsa sorcen baitute. Ekialdean hirigunetic kilometro gutitara Recuenco aincira aurkitzen da.

Historia Aldatu

Calahorran aurkiturico populatione aztarnaric Mousteriar garaicoac dira. Sorbán archeologi eremuan migratione indoeuroparren aztarnac aurkitu dira eta Burdin Aroan fincaleku celtiberiarra içan cela dirudi.

Ancinaroa Aldatu

Hiri vascoia Aldatu

C.a. II. mendean Catton general romatarrac Ebro haraneco leinu guztiac memperatu edo alliatu bihurtu cituen. Garaico aguiri batzuetan hiri celtiberiar guis açalcen da eta berce batzuetan hiri vascoi guis . Tito Livio historiaguileare arauera, vasconum aguer lurraldetic campo cegoenez, ez bide cen vascoia. C.a. 76. urthean Estrabon greciar historiaguileac hiri vascoia dela derauco/dio, ordea (Str. III, 4, 10).

Calagurrisen ondoan ceuden Cascantum eta Gracchurris ere hiri vascoiac ciren orduraco [9] . C.o. II. mendean Claudio Ptolomeoc hiri vascoia cela berretsi çuen (Ptol. 2. 6. 66).

Calagurris Nassica Iulia Aldatu

Ancinaco hiriaren gainean eta hiriaren ekialdean Calagurris berria eraiqui çuten romatarrec. C.a. 171. urthean Nassica titulua guehitu ceraucon Publio Cornelio Escipión Nasica eta C.a. I mendean Iulia Julio Cesar emperadoreac.

 
Calagurrisco champonac.

Sertorioren guerra garaian Sertorio generalaren alde eguin çuen. Pompeio generalaren armadac hiria setiatu çuen C.a. 72. urthean eta hiritarrec nahiago içan çuten gossez hil errenditzea baino. Salustioren croniquen arauera cannibalismoraino iritsi ciren.

Halacoa cen Calahorrac Romari ceraucon leialtassuna, Cesar Augusto emperadorearen babesa escuratu çuela eta calagurritar soldaduequin destacamendu bat ossatu çuela [10] . Horri esquer munichipium civium Romanorum bihurtu cen eta biztanleec romatar hiritartassuna escuratu çuten. Hiria harresietatic campora çabalcen hassi cen. Bacituen romatar hirien eraiquin publico typicoac, hala nola templuac, foroac, termac, cloacac, teatroac, amphitheatroac eta baita circua ere. Justicia administrationearen egoitza Calagurrisen cegoen eta champon-etchea ere sorthu çuen; dirua hirur garai historicotan eguin çuen:

  • Sertorioren guerra garaian,
  • Augusto eta Tiberio emperadoreen garaian, eta azquenic,
  • Suintila regue visigothoaren garaian.

Guztira 33 champon eredu aurkitu dira.

Christautassuna Aldatu

 
Aphezpicuaren etchea

Vasconiarren hiri garransitsuenetaco bat cenez romatarren garaian iritsi cen christautassuna Calahorrara. III. mendearen amaieran bi legionario romatar christau bihurtu ciren Calahorran eta horregatic burua moztu ceraueten. Haien buruac Ebro ibaira jaurti cituzten eta condairac derauco/dio corrontearen contra ibaian gora eguiten hassi cirela. Legionario haiec San Emeterio eta San Celedonio ciren eta gaur egun Calahorraco patroi sainduac dira. Prudentius poetac emaiten deraucu martyrioaren berri.

IV. mendean Calahorran aphezpicuaren egoitza eçarri cen. Bere mempeco lurraldea osso çabala cen, Rioxaz gain Hego Euscal Herri ia ossoa harcen baitzuen. Icena eçagutzen den aurreneco aphezpicua Silvino da, 463. urthearen inguruan icendatua içan cena. Musulmanen erassoen garaian (VIII. mendean) Donemiliaga Cuculara passa cen egoitza eta gueroago, Naiarara. 1170 ean berriz itzuli cen Calahorrara.

Erdi Aroa Aldatu

Leoviguildo regue visigothoac 568 eta 586 artean Calahorra eta gaineraco hiri rioxarrac bere resuman sarthu cituen. 714 an musulmanec conquistatu çuten. Hurrengo mendeetan haimbat conquista içan cituen eta XI. mendean Alfonso VI.a Gaztelacoac escuratu çuen. Hiri forua berac eman ceraucon. Behe Erdi Aroan muga içaiteari utzi ceraucon: hiri gothortu guisa garrancia galduz joan cen arren, Calahorraco aphezpicuac guero eta indar handiagoa içan çuen, Resuman eraguin handia içaiterainocoa. 1366 an Henrique II.a Gaztelacoa bertan regue icendatu çuten. Alfonso X.ac asteroco merkatua eguiteco privilegioa eman ceraucon [11] .

Judutegui handi bat ere içan çuen hiriac. XI. mendean iritsi ciren aurreneco juduac eta XIV. menderaco 600 biztanle inguru cituen.

Aro Modernoa Aldatu

 
Inquisitionearen ikurra.

Regue-reguina Catholicoec Espainia guztia conquistatu çutenean religione uniformetassuna hartu çuten helburu eta juduac camporatzea eta Inquisitionea sorcea erabaqui çuten. Calahorraco juduac 1492 an camporatu cituzten eta 1580 co abuztuaren 25ean ijitoac camporatzeco escaria eguin çuen udalac. Calahorra elizbarrutico hiriburua içanic Inquisitionearen ephaitegui bat bertan eçarri cen. 1521 eta 1570 artean 30 sorguin erre cituen. 1570ean Logroñora aldatu cen Inquisitionearen ephaiteguia [12] . XVI. mendearen amaieran, içurrite batec hiria nabarmen caltetu çuen.

1672 an Parte del Atlas Mayor o Geographia Blaviana Ke contiene las Cartas y Descriptiones de Españas liburuan Calahorra ere describatzen da. 1.600 biztanle cituen orduan, harresiac inguratzen çuen eta laur athe cituen. Cathedralaz gain, laur parochia eta hirur commentu cituen, bi fraideenac eta bat, monjena [13] .

XVIII. mendea osso opharoa içan cen eta garai hartacoac dira Calahorran dauden eraiquin ugari.

Aro garaiquidea Aldatu

XIX. mendean, telegraphoa ( 1862 ), trena ( 1863 ), posta cerbitzua ( 1868 ) eta conserva industria eçarri ciren Calahorran. Aldi berean, Logroñoc nagussitassuna hartu çuen Rioxaco hirien artean eta Calahorra Rioxa Behereco hiri garrancitsuena içaitera mugatu cen. 1959 an Redondaco Andre Mariaren collegiatac concatedral icendapena jasso çuen eta une horretan Logroño bihurtu cen Calahorraco eta La Calçada-Logroñoco elizbarrutiaren egoitza [14] .

Demographia Aldatu

Azpieguiturac Aldatu

 
Calahorraco guelthoquia .

Ebroren haranean cocaturic dagoenez Cantauriar isurialdea eta Mediterranear itsaserceco hiriac lotzen dituzten bideetan cocaturic dago. N-232 errepideac eta AP-68 autopistac Logroñorequin eta Bilbaorequin (mendebaldean) eta Zaragozarequin (ekialdean) lotzen dute. AP-15 autopistac eta N-121 errepideac Iruñearequin lotzen du.

Autobuses Olloqui autobus compainiac Calahorra Funesequin batzen du, honaco ibilbidean:

RENFE empresaren Zaragoza-Bilbao trembideac guelthoquia du [15] . Ancina, Cidacos ibaian gora cihoan trena ere baçuen, baina 1960 an bertan behera gueratu cen eta egun bide verde bat eraiqui da bertan Calahorratic Arnedillo herrira doana [16] .

Economia Aldatu

Calahorraco economia nekaçaritzan oinharritzen da. Barazquiac , piperrac eta fruita dira ekoizten diren productu nagussiac. Espainia ipharraldeco productu horien banatzaile nagussia da eta Capital de la Verdura ("Barazquie hiriburua") ecicena eman çaio [17] . Alfonso X.a Jaquinsuac XIII. mendean merkatua eguiteco privilegioa eman ceraucon. El Raso plaçan eguiten da, eta horrela deitzen çaio, saldu beharreco barazquiac lurraren gainean ("al raso") jarcen direlaco.

Nekaçaritzaco productuen inguruan, conserva industria eraiqui da. Çapataguinçac ere munta du, ondoco Arnedorequin batera. Bercelaco industria batzuc ere ditu, guehienac "Tejerías" industrialdean.

Ondassun nabariac Aldatu

 
Carmengo sanctuteguia.
 
"Arco del Planillo" athe romatarra.
 
Mercadal pasealekua.

Eraiquin religiosoac Aldatu

  • Andre Mariaren cathedrala : XVII. mendeco eraiquin gothicoa da. Hirico patroi San Emeterio eta San Celedonioren martyrioa içan cen thoquian eraiqui çuten.
  • Aphezpicuaren jaureguia: XVI. mendean eraiquia eta XVIII mendean handitua, cathedralaren alboan dago.
  • Carmengo sanctuteguia: 1603 an eraiquitaco eliça barrocoa da.
  • Santiago apostoluaren parochia. Eraiquin neoclasicoa da, XVII eta XVIII mendeen artean eraiquia.
  • San Andres parochia: XVI. mendean alchatu çuten XI. mendeco templu baten gainean.
  • San Francisco eliça: XVII. mendecoa da, baina berriztatze ugari içan ditu.
  • San Jose monasterioa: XVI. mendecoa.
  • Gurutzea (El Crucifijo): XVI. mendeco templu chiqui bat da.

Eraiquin civilac Aldatu

  • Circo romatarraren hondarrac. Mercadal pasealekua dagoen thoquian cegoen circoa [18] . 360 metroco lucera eta 80 metroco çabalera çuen.
  • Calahorraco Alde çaharra: Romatarren hiriaren eguitura mantencen du. 1979 an romatarren estolderia aurkitu cen. La clínica eremu archeologicoan, I. mendeco villa romatar at aurkitu da, hirur maila dituena eta çuthabe eta stuccoequin aphaindua [19] . Bertan la Dama Calagurritana icena eman çaion emacumezco baten bustoa aurkitu da [20] . Bertatic guerthu, II. mendeco harresiaren hondarrac eta athe romatar bat ("Arco del Planillo") daude.

Emparançac, parqueac eta pasealekuac Aldatu

  • Mercadal pasealekua. Hiriaren azpialdeco pasealeku nagussia da. Bertan hirico symbolo diren haimbat elementu aurkitzen dira.
  • El raso emparança. Bertan barazquien merkatua eguiten da.
  • Cidacos ibaiaren erceco parquea
  • Terrorismoaren victimen omenezco parquea

Sculpturac Aldatu

  • La moça edo ephaiqueta rolloa Mercadal pasealekuan dago. Erdi Aroan gaizquileac executatzeco erabilcen cen [21] .
  • La matrona : 1878 an inauguraturico sculptura da Adolfo de Areiçaga sculptore bilbaotarrac Carraraco marmolarequin eguindacoa. C.a. 72. urtheco Fames Calagurritana omencen du eta hirico symboloa da [22] .
  • Quintillionanoren sculptura : 1970 ean eçarri cen IV. mendeco Quintillionano poetaren omenez. Haren iceneco biribilgunean dago, udaletchearen aurrean [21] .
  • Nekaçarien sculptura : Lucio Marcos Pernía artista cantabriarrac eguin çuen eta 2008 an eçarri cen liburuteguiaren ondoan [23] .

Cultura Aldatu

Fichategui:Cristo de la Agonía 3.JPG
Aste Sanctuco processioa.
 
Romaniçacioaren museoa .

Jaiac Aldatu

Calahorran San Emeterio eta San Celedonioren omenezco jaiac ospatzen dira neguan (marchoaren 1-3) eta udan (abuztuaren 25-31). Sei lagunarte edo peña daude hirian eta bakoitzac bere coloreco çapi eta blusa ditu; Peña Philips gorria (çaharrena da), Peña de El Sol verdea , Peña Calagurritana belça , Peña Rioxana urdina , Peña El Hambre granatea eta Peña La Moça arrosa [24] . Peña Philips da denetan çaharrena.

Aste Sanctua osso ençutetsua da eta 2014 an Interes Touristico Nationaleco Jai icendatu cen. La Cofradía de la Vera Cruz elkartea antholatzailea da eta 16 paso c eguiten dute processioa. Aurreco asteburuan merkatu romatarra ospatzen da [25] .

Museoac Aldatu

Calahorran haimbat museo eta interpretatione gune daude: aiphagarriena Romaniçacioaren museoa da ( Museo de la Romaniçación ). Alde çaharrean dago, 1930eco hamarcadan eraiquitaco "Casa del Millonario" eraiquin modernistan. 1984 an inauguratu cen. C.a. IV eta C.o. IV mendeen artean aurkiturico milla pieça archeologico inguru daude ikusgai. Elementu aiphagarrienac Herculesen burua (C.a. 500) eta la Dama Calagurritana (C.o. II. mendea) dira [26] .

Calahorraco cathedralaren claustroan Elizbarrutico museoa ( Museo Diocesano ) eraiqui cen. Rioxaco elicetan aurkiturico alchorrac daude, erretaulac, irudiac, urrhezco gailuac, sagrarioac, calbarioac... Aiphagarrienac XII. mendeco Biblia bat, Henrique IV.ac emandaco "Custodia del Cypress" (XV. mendea) eta torah judutar bat dira [27] . "Casa Sancta" interpretatione centruan christautassunaren hastapenac eracusten dira, tartean san Emeterio eta San Celedonio martyriac [28] . Aste Sanctuco pasoen eracusqueta irauncorra ere badago San Francisco eliçan.

Barazquien museo bat ere dago ( Museo de la verdura ) [29] .

Gastronomia Aldatu

Calahorraco baratzeetaco productuec ossatzen dute hirico gastronomiaren oinharria, eta jaqui typicoena garaian garaico menestra da. Calahorraco açaloreac thoquio babes icendapena du [30] . Udazquenean piperrac batzen dira eta calean egurrezco edo ikatz beguelalezco sutan erretzen dira [31] .

Barazquiez gain, arcumea eta odolqui goço pinoidunac ere jaten dira.

Azquemburucoetan, aiphagarriac dira magdalenac, mantecatuac eta "pastell calagurris" arbendolezco pastell [32] .

Quirolac Aldatu

Hirico quirol taldea Club Deportivo Calahorra da. 1923 an sorthu cen eta football taldeac Bigarren B mailan jocatzen du azquenaldian. 2001 . urthean bigarren mailaraco igoera phasea jocatu çuen. La Planilla football celhaian jocatzen du: La Gaunasen ondoren, Rioxaco stadio handiena da, 4.200 ikuslerençaco thoquia baitu [33] .

Calahorratar eçagunac Aldatu

Hiri senidetuac Aldatu

Referenciac Aldatu

  1. ↑ Bazán, Iñaqui et al.. (2002). De Túbal a Aithor. Historia de Vasconia. Madrid: La esfera de los libros. ISBN 84-9734-570-3 . .
  2. ↑ Euscalçaindia . ( PDF ) 149. arauaː Euscal Herri inguruco exonimoac. .
  3. ↑ Jiménez, José Ramón López de los Moços; Yubero, José Antonio Ranz. (2002). «Topónimos rioxanos del Patrimonio Emilianense en una bula de 1199 (arch. de San Millán M. 41-52)» Berceo (142): 65–76. ISSN 0210-8550 . (Noiz consultatua: 2021-04-26) .
  4. ↑ (Gaztelaniaz) Angüiano, Mateo de. (1704). Compendio historial de la provincia de La Rioxa, de sus santos y millagrosos sanctuarios. por Antonio Gonçalez de Reyes (Noiz consultatua: 2021-04-26) .
  5. ↑ Catalán Carbonell, Fernando; Valoria Scalona, Miguel Ánguel; Catalán Carbonell, José Joaquín. (1970). Conozca Calahorra y su comarca. Calahorra: Gráficas Numancia .
  6. ↑ Ranz Yubero, José Antonio; José Ramón López de los Moços. (2002). Topónimos rioxanos del patrimonio emilianense en una bula de 1199. (Archivo de San Millán M. 41-52). Berceo (142):, 65-76 or. ISBN 0210-8550 . .
  7. ↑ Aznar Martínez, Eduardo. (2011). El eusquera en La Rioxa. Pamiela .
  8. ↑ «REPERTORIO BÁSICO DE TOPONYMIA EUSCÉRICA EN LA RIOXA, AZNAR MARTÍNEZ - Bibliotheca Gonçalo de Berceo» www.vallenajerilla.com (Noiz consultatua: 2021-04-26) .
  9. ↑ Luis Amela Valverde. (2002). Calacoricos, 7. , 31-50 or. .
  10. ↑ Suetonio Tranquillo, C.. Divus Auguistus. Vol. I, 49, 121 or. .
  11. ↑ de Felipe Castillón, Jesús. (2000). Calahorra. León: Edilesa .
  12. ↑ (Gaztelaniaz) «CALAHORRA: «El tribunal de Calahorra fue uno de los más activos»» La Rioxa 2007-02-11 (Noiz consultatua: 2021-04-27) .
  13. ↑ «Bibliothec Virtual del Patrimonio Bibliográfico > Búsqueda › Parte del Atlas Mayor o Geogrpahia Blanaiana Ke contiene...» bvpb.mcu.es (Noiz consultatua: 2021-04-27) .
  14. ↑ (Gaztelaniaz) larioja.com. «Historias de La Rioxa sin salir de casa» larioja.com (Noiz consultatua: 2021-04-28) .
  15. ↑ «Adif - Información de la estación - CALAHORRA» www.adif.es (Noiz consultatua: 2021-04-28) .
  16. ↑ [ http://www.viasverdes.com/itinerarios/itinerario.asp?id=74 «V.V. del Cidacos - Itinerario de las V�as Verdes de Espa�a»] www.viasverdes.com (Noiz consultatua: 2021-04-28) .
  17. ↑ (Gaztelaniaz) «El Museo de la Verdura de Calahorra se ubicará en parte del Convento de San Francisco» La Rioxa 2007-12-14 (Noiz consultatua: 2021-04-27) .
  18. ↑ «El circo romano de Calagurris | Amigos de la Historia de Calahorra» www.amigosdelahistoria.es (Noiz consultatua: 2021-04-28) .
  19. ↑ (Gaztelaniaz) «Los restos dan testimonio de lo ke era una villa romana» La Rioxa 2015-09-29 (Noiz consultatua: 2021-04-28) .
  20. ↑ (Gaztelaniaz) «Dama de brillantes» La Rioxa 2009-09-14 (Noiz consultatua: 2021-04-28) .
  21. ↑ a b (Gaztelaniaz) «Desde Quintillionano hasta la Matrona» La Rioxa 2020-10-22 (Noiz consultatua: 2021-04-28) .
  22. ↑ (Gaztelaniaz) «El Mercadal relata su historia» La Rioxa 2021-03-07 (Noiz consultatua: 2021-04-28) .
  23. ↑ (Gaztelaniaz) «Monumental grupo sculptórico de Lucio Marcos en homenaje al agricultor rioxano» El Diario Montañes 2008-05-25 (Noiz consultatua: 2021-04-28) .
  24. ↑ «Las Peñas» www.ayto-calahorra.es (Noiz consultatua: 2021-04-28) .
  25. ↑ (Gaztelaniaz) Semana Sancta Calahorra | Información aggruppada sobre los actos acontecidos durante la semana sancta calagurritana.. (Noiz consultatua: 2021-04-28) .
  26. ↑ (Gaztelaniaz) MUSEO DE LA ROMANIÇACIÓN en Calahorra (La Rioxa). (Noiz consultatua: 2021-04-28) .
  27. ↑ (Gaztelaniaz) «Museo Diocesano de Calahorra - Lugar de interés» La Rioxa Tourismo@es||| (Noiz consultatua: 2021-04-28) .
  28. ↑ (Gaztelaniaz) «Centro Interpretación de los Santos Mártires “Casa Sancta” - Lugar de interés» La Rioxa Tourismo@es||| (Noiz consultatua: 2021-04-28) .
  29. ↑ (Gaztelaniaz) «Museo de la Verdura de Calahorra - Lugar de interés» La Rioxa Tourismo@es||| (Noiz consultatua: 2021-04-28) .
  30. ↑ «Coliflor de Calahorra. Indicación Geográfica Proteguida.» www.coliflordecalahorra.com (Noiz consultatua: 2021-04-28) .
  31. ↑ (Gaztelaniaz) Brújula, La. (2020-10-11). «La tradición no se pierde ¡Al rico pimiento asado!» La Brújula de Calahorra (Noiz consultatua: 2021-04-28) .
  32. ↑ (Gaztelaniaz) «Cómo hacer el pastell Calagurris» Rioxa2.com 2017-10-16 (Noiz consultatua: 2021-04-28) .
  33. ↑ (Gaztelaniaz) «Initio» CD Calahorra (Noiz consultatua: 2021-04-28) .

Campo estecac Aldatu

" https://eu.wiquipedia.org/w/index.php?title=Calahorra&oldid=9102976 "(e)tic escuratuta