Wikipedia

Bernart Etchepare

Naffarroaco euscal idazlea eta apheça

Bernart Etchepare [1] ( Sarasqueta , Naffarroa Beherea , 1480 inguru [2] – heriotza leku eceçaguna, 1560 inguru [2] ) euscarazco lehen liburu imprimatuaren idazlea içan cen. Apheça cenez, mosen tractaer emaiten çaio ascotan.

Bernart Etchepare
Bideo hau Ikusgela proiektuaren parte da.
Video hau Ikusguela projectuaren parte da. Videoac dituzten articulu guztiac ikus ditzaqueçu hemen clic eguinez guero.
Bernart Etchepareren vicitza eta obra açalcen dituen videoa.
Irudi guehiago
Vicitza
Jaiotza Duçunaritze-Sarasqueta ,  c. 1480
Herrialdea   Naffarroa Beherea , Euscal Herria
Lehen hizcunça euscara
Heriotza c. 1545 (64/65 urthe)
Hezcunça
Hizcunçac francesa
gaztelania
euscara
Jarduerac
Jarduerac idazlea , aphez catholicoa eta ministroa
Genero artisticoa olerquiguinça
Sinhesmenac eta ideologia
Religionea catholicismoa
Literaturaren Zubitegia: 615 Musicbrainz: 30dd94c0-172c-4913-967b-7e8cc18eaf8a Edit the value on Wikidata

Vicitza aldatu

Guti daquigu Bernart Etchepareren vicitzaren inguruan. Naffarroa Behereco Garacico escualdecoa cen. Sarasquetan jaio cela uste da, XV. mendearen azque aldean ( 1480 inguruan), Naffarroaco resuma oraindic independentea cenean, eta vicitza guehiena ere Garaci aldean eman çuen, Eiheralarreco rectore eta Donibane Garacico vicario içan baitzen [3] .

Naffarroaco Resuman 1512tic aurrera içan ciren guerrac eta istiluac guerthutic vicitzea egoquitu citzaion. Aguiriac badira frogatzen dutenac 1516an , Henrique II.a Naffarroacoac , Fernando II.a Aragoicoa reguearen aurka, Donibane setiatu çuenean Etchepare han cela. Poema batean açalcen duenez, preso egon cen Biarnon Naffarroac reguearen aguinduz, segur asqui Gaztelaco reguearen alde eguin çuelaco accusatione pean. Atchilotzearen raçoinac ez daude osso garbi: batzuen eritziz, garai hartaco gathazcan Gaztelaco reguearen alde jocatu içana lephoratuco ceraucoten/cioten. Berce batzuec, ordea, raçoin politicoac bainoago, moralac içanen cirela uste dute [oh 1] . Eguileac berac bere buruari hica eguinez escaincen deraucon/dion XIII. poeman, MOSEN BERNART ETCHEPAREREN CANTUIA poeman, iracur daiteque contuari buruz dagoen textu bakarra.

Hala ere, Etcheparec ocen aldarricatu çuen bere errugabetassuna. Horren ondoren, poema liburua idatzi eta arguitaratu eguin ceraucoten/cioten. Sasoi hartaraco ez cen guti, euscarazco lehembicicoa cela contuan içanic. Bordelen plaçaratu cen 1545ean liburua, Linguae vasconum primitiae icemburuarequi [5] . Icemburuan bertan, hitzaurrean eta amaieraco poemetan aguerian uzten du Etcheparec lehen euscal idazlea dela. Euscarari "campora, plaçara dançara" irteteco aguincen derauco/dio, eta euscaldunec ere bide berriac urra ditzaten nahi du, moldizteguiaren bitartez, euren burua eracutsiz.

Linguae vasconum primitiae aldatu

Saconceco, iracurri: « Linguae vasconum primitiae »
 
Linguae vasconum primitiae liburuaren açala.

Hamaborz poemaz ossatutaco bilduma bat da, 52 orrialde guztira, escainça moduco hitzaurre labur batequin. [6] Latinezco icemburu horrec «euscararen hastapenac» erran nahi du. Lehenengo poema lucean gai religionezcoa darabil, hurrengo hamaiquetan amodiozcoa, [7] sarri gordintassun bethean açaldua. Hamahirugarren poema autobiographicoa da (carcelaco egonaldia), eta azquen bietan euscararen goraiphamena eguiten du, lehen aldiz imprimateguira eramaiten celaco vozcarioz bethea. Euscara Garacicoa da ia osso-ossoric, eta neurquerari dagoquionez, guehienetan, 15 syllabaco verso-lerro luceac oncen ditu bi athaletan banatuac. Verso-moldea eta gaien erabilera herricoia da erabat, eta anz handia du herri-lyricarequin.

Aurelia Arcotchac eguindac analysi paratestual eta materialaren arauera, liburuaren estalia XVI. mendecoa cen, eta bi açaletan aguercen cen armarria Luis I.a Borboi-Condéco guerlar calbinistarena cen, Joana III.a Albretecoa Naffarroac reguinaren coinatua cena. [8]

Cembaitec Hitaco arciprestearen eta Etchepareren arteco quidetassuna azpimarratu du. Hain çucen ere, Eduardo Gil Beraren arauera, Yon Etchaide içan cen bi idazleac lotzen lehembicicoa bere Amasei seme Euscalerri'co liburuan ( 1955 ), ondoren Coldo Mitchelenac jarraitu ceraucolaric, azqueneraco litteratura historiographian ohico eritzi bilhacatu arte. [9] Villasanteren arauera, «Quien lee a Dechepare y conoce por otra parte a otra gran figura de la litteratura castelllana medieval, al famoso arcipreste de Hita y su Libro del Buen Amor, no se puede resistir a la idea del gran parecido o analogía ke existe entre ambos. El arcipreste de Hita canta en su libro los dos amores, el amor bon o de Dios, pero canta y describe también, y en forma bien libre por cierto, el amor malo o mundano. Lo mismo viene a hacer Dechepare» . [10] Baina, eraguinei dagoquienez, ecin dira ahanci berce cembait poeta ere, François Villon , Clément Marot eta Provençaco trobadoreac , erraiterao .

Etchepareren lana Patchi Altunac honela laburbildu çuen:

« Traditione luce baten ondorengoa da, nosqui, gure poeta, ez bat-batean sorthu eta erpina jo duen versoguinça dotore eta bicainaren fruitua. Lehenagocoric ez dugu eçagutzen, baina içan çuen nahitaez. Horrelaco poetaric eta batez ere horrelaco versoguinçaric ez da sorcen, ecin daiteque sor, goicetic gauera. Hori eguia. Baina aldi berean Etchepareren ondorengoen artean gure poetac beçalaco verso eder, çailu eta aphainic —formaz ari bainaiz—, 4/4//4/3 schemari harenac beçain hersiqui lothuric, aho hizqueraren hitz andanei harc adina beguiramen içan derauenic, hitz batez erraiteco, egunoroco euscarari harc beçain borcha guti eraguin derauconic, nekez aurki daiteque; gauçac diren beçala erraiteco, nekez aurkitu bakarric ez; ez da erabat, nic ez dut bederen eçagutzen, guerocoen artean punctu horretan haren quidecoric. Ciburuco Etcheberriri , bakarra aiphatzeco, alde içugarria kencen derauco/dio. Eta hau ere traditione hari baten, luceagoaren, seme cen, nosqui. Badu Etcheparec, beraz, lehendic hartuari bere aldetic eransi deraucon/dion balerauco/valio, gaitassun eta dohain franco ere; badu, aguian, berari bakarrari, bere ethorriari, goi argui edo goi arnasari, dagoquion alderdiric ere. Traditioneari asco çor derauco/dio haren versoguinçac, baina harc euscal versoguinçari ekarria ere ez da nehola urri içan »

— [11]


Heuscara ialgüi adi campora aldatu

 
Bernart Etchepareren omenezco orhoitharriaren inauguratione ekitaldia, haren sortherrico udalerrian (2023co iraila)
 
Bernart Etchepareren omenezco placa, Eiheralarren (digitalqu uquitua)

Linguae vasconun primitiae lanaren amaieraco contrapasaren hassiera honela derauco/dio:

Heuscara ialgüi adi campora
Garacico herria
Benedica dadila
Heuscarari eman derauco/dio
Behar duyen thornuya.
Heuscara
Ialgüi adi plaçara
Berce guendec vste çuten
Ecin scriba çayteyen
Oray dute phorogatu
Engainatu cirela.

Heuscara
Ialgüi adi mundura

Xabier Letec 1960co hamarcadan musican eçarri ceraucon, nahiz eta disco eran gueroago ikussi çuen arguia ( Xabier Lete discoan, Elkar, 1974). Harrezquero, Contrapas euscal litteraturaran eta cantuan classico handi bilhacatu da [12] .

Hizquera eta euscara aldatu

Etchepareren hizquerac hizcunçalari eta aditu ascoren interessa phiztu du. Etcheparec, Leiçarragac ez beçala, ez çuen euscara batu batequico quezcaric. Beraz, bere obra idazteco, cequien euscara bakarra auqueratu çuen: ekialdeco behe-naffarrera [13] . Etcheparec berezco eçaugarri batzuc cituen [14] :

  • Bocalarteco r eta h mutu eguiten ditu batzuetan.
  • Hassieraco h mutu eguiten du batzuetan.
  • Ez du - a mugatzailea ipincen.

Oro har, Etchepareren ortographia nahico irregularra da, eta hori ahozco hizcunçan oinharritu den seinale da; içan ere, haren liburua euscaraz arguitaratutaco lehena içan cenez, ez çuen euscara idatziaren ereduric.

Oharrac aldatu

  1. ↑ Jose Luis Orella Martínez historialariac LVP liburuco Patchi Altunac paratutaco editione criticoan [4] aiphatze du Julien Vinsonec uste çuela raçoin moralac cirela atchiloquetaren causa. Jose Luis de Orella, ordea, hypothesi politicoaren alde aguercen da LVPco editione critico horren hitzaurrean .

Referenciac aldatu

  1. ↑ EIMA: Escola-liburuetaco onomasticaren, guerthaera historicoen eta artelanen icenac. Cerrendac .
  2. ↑ a b «Etchepar , Bernat» , Auñamendi Eusco Encyclopedia .
  3. ↑ «Euscal Idazleen Elkartea» www.idazleac.eus (Noiz consultatua: 2019-06-04) .
  4. ↑ Dechepare, Bernart. (1980). Linguae vasconum primitiae. (Editioe criticoa / Patchi Altunac paratua. arguitaraldia) Real Academia de la Lengua Vasca - Euscalçaindia ISBN 84-271-1200-9 . PMC 12161356 . (Noiz consultatua: 2022-07-07) .
  5. ↑ «Linguae Vasconum Primitiae - Auñamendi Eusco Encyclopedia» aunamendi.eusco-ikascunça.eus (Noiz consultatua: 2019-06-04) .
  6. ↑ (Francesez Dechepare, Bernard (1480?-15 ) Auteur du texte. (1545). Linguae Vasconum primitiae / per dominum Bernardum Dechepare, rectorem Sancti Michaelis veteris. (Noiz consultatua: 2019-09-30) .
  7. ↑ Lafon, René. (1957). «Sur la versification de Dechepare» BRSVAP (13): 387-393. .
  8. ↑ Arcotcha, Aurelia. (PDF) "Linguae Vasconum Primitiae”-ren peritestualitateaz etaeuscararen gramatiçacioaren primitiaz.. (Noiz consultatua: 2011) .
  9. ↑ Gil Bera, Eduardo. (1992). «Melior fortuna» Maçantini (2) .
  10. ↑ Villasante, Luis. (1979). Historia de la Litteratura Vasca. Arançaçu .
  11. ↑ Altuna, Patchi. Linguae Vasconum Primitiae de Bernard Etchepare . Editione Criticoa. Euscalçaindia .
  12. ↑ «Contrapas – Bernart Etchepare - 1545» www.bilqueta.eus (Noiz consultatua: 2019-06-04) .
  13. ↑ «Euscalquia edo hizquelquiac hizcunça baten aldaera edo barietateac dira - Eusco Jaurlaritza - Euscadi.eus» www.euscadi.eus (Noiz consultatua: 2019-06-04) .
  14. ↑ «Etchepar - hiru» www.hiru.eus (Noiz consultatua: 2019-06-04) .

Bibliographia aldatu

  • Urquiçu, Patri : Bernat Etchepare: albiste guehiago bere vicitzaz eta Linguae Vasconum Primitiae (154) liburuaren berriracurqueta . - Egan , 2015-3/4, 17-44

Ikus, gainera aldatu

Campo estecac aldatu

" https://eu.wiquipedia.org/w/index.php?title=Bernart_Etchepare&oldid=9394655 "(e)tic escuratuta