Wikipedia

Artaxoa

Naffarroa Garaico udalerria
(« Artaxona » orritic birbideratua)
Articulu hau Erriberrico merindadeco udalerriari buruzcoa da; Longuidaco herria gaitzat duena berce hau da: « Artaxo »

Artaxoa [3] [a] Euscal Herrico udalerri bat da, Naffarroa Garaia lurraldean cocatuta. Erriberrico merindadean eta Içarbeibar-Novenera escualdean dago, Iruñea hiriburutic 32,2 kilometrora. Altuera 325 eta 647 metro artecoa da, eta 67,14 cm²-co açalera harcen du. 2022 urthean 1762 biztanle cituen.

Artaxoa
  Naffarroa Garaia , Euscal Herria
Artaxoa bandera
Bandera

Artaxoa armarria
Armarria

Map
Cocapena
Herrialdea   Euscal Herria
Lurraldea   Naffarroa Garaia
Merindadea   Erriberri
Escualdea Içarbeibar-Novenera
Administrationea
Statua   Espainia
Erkidegoa   Naffarroa
Barrutia Tafalla
Icen officiala Artajona
Alcatea
(2019-2023) 		Juan Ramon Elorz Domeçain
(Artaxoa Cudeaqueta eta Garapena)
Posta codea 31140
INE codea 31038
Herritarra artaxoar
Geographia
Coordenatuac 42°35′00″N 1°45′35″W  /  42.58332344°N 1.75975923°W  / 42.58332344; -1.75975923
Açalera 67,14 cm²
Garaiera 325-647 metro
Distancia 32,2 cm ( Iruñetic )
Demographia
Biztanleria 1.762 (2022: 21)
alt_left   821 (%46,6) (2019)   (%48,5) 854   alt_right
Densitatea 26,24 biztanle/cm²
Çaharcea [1] % 22,84
Ugalcortassuna [1] ‰ 28,17
Economia
Jarduera [1] % 81,57 (2011)
Desberdintassuna [1] % 0 (2011)
Langabecia [1] % 10,04 (2013)
Euscara
Eremua eremu ez-euscalduna
Euscaldunac [1] [2] % 5,10 (2018: %3,63)
Datu guehigarriac
Webgunea www.artajona.net

Artaxoa batez ere bere harresiengatic da eçaguna; Erdi Aroco harresi-mulçoa da, osso ondo conservatua. Bere cocapen geographico berheciac, aldi berean, nehoren lurrean eta inguruco escualde guztietan cocatzen du, Naffarroaco Erdialdecoa içan arren, Riberaco orographi eta paisaia berheciagoac baititu, eta Tafallaldeco parte içan arren, ez dago Erdialdea administratioe -escualdean, Içarbeibar-Noveneran baicic. Erdi Aroco hiribildu garrancitsu hau resuma independente baten hiriburua ere içan cen, Artaxoaco resuma , XII. mendean 14 urthe escas iraun çuena. Noveneraco hiribildua içan cen. Artaxoa Naffarroaco Gortheetan jarlekudun hiria içan cen.

Bertaco biztanleac artaxoarrac dira.

Icena Aldatu

Artaxoa toponimoa berce hizcunça batzuetan ere eçagutzen da, hala nola:

Gainera, toponimoa haimbat modutan aguertu da historian cehar: [4]

  • Artayssona (?)
  • Artaxona (1077)
  • Artassona (1230)
  • Artaissona (1232)
  • Artayssona (1269)
  • Artayxona (1346)
  • Artaxona (1366)
  • Artaxona (1474)
  • Artaxona (1587)
  • Artaxona (1683)
  • Atahona (1638)
  • Artajona (1802)
  • Artaxona (1966)
  • Artaxoa (1998)

Etymologia Aldatu

Icen hau "arte ona" beçala interpretatu içan da, eta Miquel Belascoren arauera, okerra bada ere, ez legoque gaizqui bideratuta. Alfonso Irigoienec Artaxo ( Longuida ), Artasobarrena ( Harana ) eta Artajona ( Guardia ) icenac aiphatzen ditu, guztiec elementu commun bat dutela adiaraciz eta Naffarroa aldean palatalizatione bat guerthatu cela eracutsiz (x > j); Araban , aldiz, ez (x > s).

Irigoienen ustez, Artaso icena Artaçu berce icenaren ahosquera romaniçatzailea da seguruenic, Artatza icenaren erranahi berecoa, eta arta (" arte ") eta -çu atzizqu collectivoaz ossatua. Atzizqui hori içanen cen dissonancien jathorria, latinez -su içanen baitzen, eta Artaso, Artasonis ( accusatibo : Artasonem ), bihurtu cen. Hortic Artasona atherac cen, Naffarroaco formetan eta baita Arabaco batean ere, palatalizatione expressivoz aguercen direnac.

Eçaugarriac Aldatu

Armarria Aldatu

Artaxoaco armarriac honaco blasoi hau du: [5]

« Hondo urdin batez eta aurrean armarri cuartelatua: lehen urrhezco cate bat ossatuta dago, gurutze, icorosqui eta orlan jarrita; bigarren eta hirurgarren hirur cerrenda çuriz eta laurgarren çuhaitz verde batez. »

Bandera Aldatu

Artaxoaco banderac Artaxoaco armarri daduca hondo gorri baten gainean.

Geographia Aldatu

Artaxoa Içarbeibar-Novenera escualdean dago, Tafallaldea eremu naturalean eta Novenera eremu historicoan.

Mugaquideac Aldatu

Inguru naturala eta cocapena Aldatu

Erriberrico merindadean cocaturic, Artaxoa Naffarroaco bi autobide nagussien artean cocatzen da, AP-15 autobidea eta Iruñea eta Logroño batzen dituen autobidea ( A-12 ). Cerco iceneco etche mulçoa, muino baten gainean dago, hauxe da Artaxoaco erdi aroco herrixca içandacoa. Ondorengo mendeetan, Artaxoa muino horren ondoco lur lauetan cehar garatu cen. Gaur egun, betan vici da biztanleria guehiena eta bertan daude cerbitzu guztiac, iguerileku publicoa, liburuteguia, medicua eta abar.

NA-601 errepidea, udalerriaren behecaldetic igarotzen da eta Artaxoa Mendigorria eta Tafallarequin elkarcen ditu. Erliebea 500 eta 600 metro arteco muinoec ossatzen dute, eta udalerrico puncturic garaienac ipharralde eta ekialdean daude, itsassoaren mailatic 650 metrora.

Udalerrian Artadia , Eliçaldea , Corteberria eta Otsandoa herri hustuac daude.

Clima eta landaredia Aldatu

Clima mediterraniar-continentala da, uda lehor eta negu hotzequi . Batez-berceco temperatura 13 eta 14 gradu bitartecoa da, eta precipitationea 450mm eta 600mm ingurucoa. Urtheroco egun euritsuac 70 inguru içaiten dira. Naffarroaco Erdialdean beçala, Artaxoan ekaitz ugari içaiten da udaberritic udazquenera . Ekaitzac Rioxan dauden hegoaldeco mendietan sorthu eta ipharralderanz eguiten dute, Artaxoa ceharcatuz, hau berheciqui nabarmena da udazquen eta udaberrian . Hauec dira baita ere urtheco urtharoric euritsuenac, eta udan egoite den ekaitz bakanen bat kenduta, eguneco precipitationeric ugarienac, orduan emaiten dira.

Ia ez da jathorrizco harizti eta artadien arrastoric gueratzen. Gaur egun, birlandaturico pinuac dira udalerrico basoetan nagussi (Alepoco pinuac eta Austriatic ekarritaco pinu belçac). Dena den, basoec udalerriaren %2a baino ez dira, birlandaquetac inguruco herritan baino ascoz urriagoac içan cirelaco.

Statione meteorologicoa Aldatu

Artaxoan ez dago statione meteorologicoric. Hala ere, Gares pareco udalerrian, statione bat dagoen, itsassoaren mailatic 347 metrora, Naffarroaco Governuac 1985ean jarritaco statione meteorologicoa dago. [6]

      Datu climaticoac ( Gares , 1981-2020)      
Hila   Urt     Ots     Mar     Api     Mai     Eca     Uzt     Abu     Ira     Urr     Aça     Abe   Urtecoa
Registraturico temperatura maximoa (°C) 18.5 24.0 26.5 29.0 36.5 40.0 41.5 43.0 38.0 32.0 27.0 21.0 43.0
Batez berceco temperatura maximoa (°C) 9.7 11.6 15.4 17.0 21.8 26.6 29.6 29.6 25.3 19.6 13.3 9.9 19.1
Batez berceco temperatura (ºC) 5.4 6.4 9.6 11.5 15.6 19.8 22.5 22.6 19.1 14.4 9.0 5.9 13.5
Batez berceco temperatura minimoa (°C) 1.1 1.3 3.8 5.9 9.3 13.0 15.5 15.6 12.8 9.1 4.6 1.8 7.8
Registraturico temperatura minimoa (°C) -7.0 -10.0 -8.5 -3.0 -0.5 2.0 7.0 5.0 3.0 -0.5 -6.5 -10.0 -10.0
Batez berceco precipitationea (mm) 44.2 38.7 51.6 59.5 53.1 45.6 27.0 26.3 38.6 60.3 55.4 57.2 547.5
Precipitatione maximoa 24 ordutan (mm) 39.0 29.0 33.6 62.0 42.2 38.5 33.0 85.0 61.5 46.0 59.0 39.0 85.0
Precipitatione egunac (≥ 1 mm) 11.6 10.3 8.8 11.2 11.1 7.2 5.4 4.9 7.8 10.5 11.5 12.8 113.0
Elhur egunac (≥ 1 mm) 1.3 1.4 0.9 0.2 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.2 1.2 5.1
Ithurria: Naffarroaco climatologia cerbitzua [7]
Graphico hau ecin da une honetan ikussi, software araço bat dela eta. Lanean ari gara ahalic eta lasterren graphicoac berriro eracutsi ahal içaiteco.

Auqueratu beheco çathian urthe-tarte bat, urthe horiec goian xehetassun handiagoz ikusteco.

Ikussi edo aldatu datu gordinac .

Historia Aldatu

Ancinaroa Aldatu

 
Farangortea tricuharria, Enerizco lephoan

Artaxoaco lehen aztarna archeologicoac historiaurrecoac dira. Horren barruan, dolmen-sectore bat dago, Naffarroaco stationeri hegoaldecoena. Tomás López Sellésec eta Balthasar Andueçac aurkitu cituzten Enerizco lephoco bi tricuharri monumentalac eta Farangorteaco Meateguia harcen ditu. Fernandez Medranoc eta Juan Maluquer de Motesec induscatu cituzten. Architectura ikusgarria dute, eta galeriaco hilhobi handiac dira, banance-lauçarequin (edo leihoarequin). 20 metro baino guehiagoco diametroa eta 2,5 metro baino guehiagoco altuera duten tumuluen erdian daude. Ez dathoz guztiz bat typologia megaliticoetan lehen mailacotzat onhartutaco motequin; beraz, raçoizcoa da estalitaco galerien eta corridore-hilhobien arteco erdibideco aldaera particular guisa interpretatzea, horrec barietate megaliticoaren definitione berriric ekarri gabe. Aguarroia, Andiuz, Artadia, Landerdoia, Saragorria, Chiquiturria eta Cercondoan Eneolitoco eta Bronche Aroco aztarnateguia daude. Burdin Aroco herrien aztarnac conservatzen dituzte: Dorre, Gazteluçar eta Goncelaia. Hortic dathor cecen-buruarequin aphaindutaco arara bat. [8]

2007co açarotic 2008co otsailera bitartean escu-harce archeologico bat eguin cen, Naffarroaco Governuac escatuta, setioa leheneratzeco, eta C.a. I. eta II. mendeen arteco data çuen cocaleku romatar bat cegoela berretsi cen. Romatarren behe imperioco, garai berantiarreco eta Goi Erdi Aroco estratu eta eguitura archeologicoric ez egoiteac adiarazten du spacio hori Erdi Aroco erdialdeco mendeetara arte abandonatuta gueratu cela.

Erdi Aroa Aldatu

 
Pedro I.a Sanchitz

Artaxoa musulmanec , aragoiarrec eta gaztelarrec borrocatu çuten naffarrequin , eta haimbat birpopulatze-etapa eguin behar içan cerauzquioten. XI. mendean cegoen egoerari buruzco lekucotassuna emaiten derauco/dio Pascoal II.a Aita Sanctuaren buldac Pedro I.a Sanchitz naffa regueari, honaco çathi honetan: "eta, pobre-pobrea eta ia neholaco onibarric gabea cenez, azquen finean, populatua beçala, regueac berac, erruquiz muguituric, bere etchaldea eman ceraucon; gainera, asque eta bethico eguin çuen" .

XI. mendean , Andre Mari Çuria, Eliçaldeco Andre Maria eta San Gil monasterioen eta landa-elicen eta San Joan parochiaren inguruan barreiatutaco populationeac iraun çuen. Anso Garceitz IV.a regueac Garcea Acearitz nobleari "ad populandus" herria eman ceraucon, eta honec 1070ean Andre Maria eliça Sant Chuan d'a Penya monasterioari eman ceraucon. Handic gutira, Petri Rodezcoac , Iruñeco aphezpicuac , 1084an Tolosaco San Cerningo calonjeei bertaco eliça eman cerauen/cien, bere ondassun, renta eta hamarreneco guztiequin, Anso V.a Ramiritz reguearen onhespenarequin. Titular berriec 1625era arte iraun çuen priorerri bat eraiqui çuten, Orreagaco collegiatara pass cena Occitaniaco Sent Martinequin trucatzeagatic.

Uc de Concasec, XI. mendean cehar rectore içan cen lehen calonjeac, basoberritzea bulçatu çuen; 1103raco harresitutaco esparrua, San Saturnino eliça eta etcheac eraiquiac ceuden. Laster, aldeac sorthu ciren monje pinnatarrequin hamarrenac ordainceagatic; aucian aita sanctuec, regueec eta prelatuec parte hartu çuten; Iruñeco , Carcasonaco eta Taraçonaco aphezpicue Artaxoaco templua sagaratu çuten, XIII. mendean egungo gothicoac ordezcatu çuena. [9]

1110ean , Anso Fortunioitzec Artaxoan cituen lurrac saldu cerauzten Uc de Concas abadeari eta San Saturnino monasterioari. 1137an , jaqui denez, Garcia V.a Ramiritz reguea Artaxoaco vicilagunengana joan cen, Arnaldo abadearen aurka cituzten kereiletan bitartecari lanac eguiteco.

1144 . urthetic 1158 . urthera arte Artaxoa Naffarroaco Resumaren barnean cegoen resuma chiqui bat içan cen. Iruñeco Resumaren reguea cen Garcia V.a Ramiritz Gaztelaco Alfonso VII.aren alabarequi ezcondu cen, Urraca Gaztelacoarequin , honec dote beçala Artaxoa, Erriberri , Larraga eta Miranda Arga hiriac jassoz. Bicotea hil hondoren, Urracaren anaiordeac, Anso III.a Gaztelacoac , Artaxoaco lurrac governatzen jarraitu çuen, hauec Gaztelari lothuac baino burujabeac içanic 1158an Naffarroaco Resumaren escuetara vueltatu ciren arte.

Anso VI.a Naffarroacoa regueac 1193an foru particularra eman ceraucon privilegioequin eta salvuespenequin. Anso Jaquitunac urthean milla marabedi on eta pisuzcoetara murriztu cituen bere bulharrac; eta auçoquide bakoitzac bere ondassun, alçari eta erroen arauera ordain ceçala, eta, beraz, libre utzi cituen ecein jaun, jaun, afari, bederatzigarren, haragui edo berce ecer emaiteco, salvu eta guiça hilqueta eta coloniac, baldin eta ez baceuden jaun, crabelin, merino, saion eta maileguguileen artean, herriac escu ez ceducan bothere hura. Noveneraco forua deithuricoaren indarraldian sarthu ciren.

1193 eta 1208 urthee artean, Anso VII.a Naffarroacoa regueac "bederatzigarrena" icenaz eçagutzen cen petcharen cembatecoa 7000 soldatetara murriztu çuen. Cerga hori urthean behin bakarric ordaindu beharco çuten. Artaxoaco harresiac, herriac Goi Erdi Aroan vici içandaco opharotassunaren adiarazle dira. Parochiaco gurça 1276an berrhogui elizguiçon cembatzera iritsi cen eliz cabildo batec eguin çuen. Priorerriaren ondarea herrian eta Larragan eta Erriberrin çabaldu cen nagussiqui.

1269an , Tibalt II.a Naffarroacoa regueac edocein raçoirengatic guerthatzen ciren hilqueta guztien ascatassuna eman cerauen/cien Artaxoaco biztanleei, gurutzadetaraco eman cerauzquioten 2000 sausen ordainetan. Contuen liburuec Artaxoarequin cerikussia duten cembait casuren berri emaiten dute justicia afferaco capituluetan. Horietaco bat 1334an guerthau cen, Martín Peritz Elocoa gazteluaren aurrean urkatu çutenean, eguiaztatutaco ebasqueten ondorioz. Urthe berean, gazteluan guilçapetu cituzten gaizquile asco, ebasquetac eguitea egotzita, eta censura eta cigor gorena eçarri ceraueten; berceac berce, Garcia Peritz Liçurcoa gazteluaren aurrean urkatu çuten, eguiaztatutaco hilquetagatic. Miguel Fernanditz delaco bati ere guerthatu citzaion, guiçon bati arropac laphurtu eta guero hilceagatic. Hau publicoqui atchilotu çuten eta ondoren urkatu eguin çuten. Gonçalo Urdialaitz, Liçarran haimbat ebasqueta eguin cituena, urkamendico cigorra jassan çuen gazteluaren aurrean, Arquetatic preso ekarriz. Berce casu aiphagarri bat Anso Sanoitz Guelbençucoa da. Laphur guisa atchilotu çuten, Iruñera eraman çuten eta Galeaco dorretic amilcera condemnatu çuten. Cigor berdinarequin, Galeaco dorretic beren buruac cincilicatuz, Iruñera çazpi laphur bidali cituzten, Joan Peritz Lekumberricoa merinoaren aurka borrocatuz, çazpi peoi çaurituz, laphurreta saiaqueran. [8]

1380an , Carlos II.a Naffarroacoac Joan Abarçuçacoa eta Joan Murelucoari aguindu cerauen/cien ez ceçatela behartu Artaxoaco priorra bera eta guerraco lagunça guisa bere priorearen rationeroac tasatuta ceuden 70 florinac ordaincera; içan ere, hiri horretan jarri çuten capitainac hartu cituen prioratoaren rentac.

Cercoaren mulçoac aguerian uzten du garai hartan hiriac içandaco goracada, baina XIV. mendeco içurriteec eta crisiec populationea hamarrenera murriztu çuten. XIV. mendeco Içurrite Belçac hildaco eta calte handiac eraguin cituen Artaxoan. Biztanleria hamarren batera gutitu cen. Herriaren desaguercea eragozteco, Carlos III.a Naffarroacoa regueac artaxoarrac "hiritar libre" icendatu cituen eta Liçarraco San Martingo forua eman ceraucon herriari, asteroco merkatua antholatzeco escubidearequin 1423 . urthean. Regueac, gainera, hiri ona declaratu çuen, Naffarroaco Gortheetan eserlekua eman ceraucon eta armarri bat eman ceraucon, guerora erabilico çuena eta acutalitatean jarraitzen duena.

1439an 60 biztanle içaitera murriztua cegoen. 1464an 50 baino ez cituen cembatzen, guerra ugariec eraguindaco calte handiengatic. Joan II.a regueac horren arauera, cuartel bakoitzeco ordaincen cituen 77 florinac eta 9 soldatac erdira jaitsi cituen.

Johannes eta Catalina regueec hiribilduaren gaineco escubideac eman cerauzquioten Leringo condeari , Naffarroaco condestableari . Raçoin horrengatic haimbat gathazca sorthu ciren, vicilagunec ez baitzuten regue-decretuaren aurrean etsi beren privilegio çaharrac argudiatuz. Horregatic, dohainça eceztatu eguin cen eta hiribildua Regue Koroan sarthu cen 1484co urriaren 29an . Hala ere, condeac, beaumontarren buruçaguia , armetara jo çuen bere asmoei eusteco, eta 1494an armadun gendearequin hirira ethorri eta obediencia escatzera bulçatu çuen. Vicilagunec uko eguin ceraucoten/cioten regueari, eta Condestableac regueac icendatutaco alcatearengan eta Larraga , Deicaztelu eta Mendabia herrietaco gazteluetaco espetcheetara eramandaco guiçonengan eguiten cituen laidoac eta harrapaquetac ikussita, reguearengana jo çuten, eta regueac bi capitain bidali cituen Artaxoa asca ceçaten. Halaxe eguin çuten, bada, eta Condestableac desjabetutaco alcatea jarri çuten berriro. Hiribildua bereganatzeco ahaleguinetaco batean, Leringo condea harrica baztertu çuten bertaco emacumeec. 1498an , Johanns Labritecoa regueac, aurreco regueec Artaxoaco hiribilduaren gainean eguindaco esquer on guztiac behin bethico deuseztatuz, regue ondarean sarthu çuen bethico, nehoiz saldu, bahitu edo banandu ecin citecen aguinduz. [9]

Aro Modernoa Aldatu

1513an , gaztelarren Naffarroaco Resumaren invasionearen inguruabarrac aprovechatuz, Leringo condeac herria bereganatzeco saiaquera berri bat eguin çuen. Oraingoan gende armatuarequin sarthu cen hiribilduan eta jurisdictionearen indarrez jabetu cen. Carlos I.a Espainiacoac 1520an berretsi çuen Naffarroaco çucembidearen aurkaco eguinça ez-legitimo hori. Urthebethe gueroago, Cisnerosec gaztelua eraisteco aguindua eman arren, Xerles Erbiti alcaide icendatu çuten, André Foixcoac icendatua.

1536an , XI. mendetic Tolosa Occitaniaco cathedraleco prioratua içan ondoren, elizbarruti honetaco eta Iruñeco aguintarie artaxoar priorerria iraungui eguiten cen accordio bat adostu çuten, nahiz eta Tolosac bere errentetaraco escubideari eutsi ceraucon, gueroago Orreagaco cabildoarequin trucatu çuena Occitanian cituen berce renta batzuengatic. [8]

1544an , hiribilduaren governu oneraco ordenançac eguin ciren. Hala eta guztiz ere, horrec ez çuen eragotzi 1551n berce auci bat hastea hiribilduaren eta Condestablearen artean, 1596co abenduaren 18an amaituco cena. Haren ebazpenaren bidez, Artaxoa hiribilduac bere jurisdictionez eta privilegio berheciarequin eguin çuen regue aldarricapenac eguitea, bere merindadearen buru içan behar çuten berce hiribildu batzuc ez beçala. Herri honec privilegioa eta Naffarroaco Gortheetan eserlekua berrestea lorthu çuen 1631n Italiaco guerretaraco eman çuen cilharrezco 1900 ducat bikoitzengatic. Alcateac eta errejidoreec udaleco scribautza emaiten dute.

1797 eta 1798 urthee artean, Artaxoac Muru Artederretaraco bidea eraiqui çuen, Iruñearequico communicabidea hobetzeco asmoarequin.

Aro Garaiquidea Aldatu

XIX. mende herrian pattarra ekoizten çuten borz lantegui privatu eta publico bat ceuden. Horrez gain, olioa ekoizten çuten laur errota ceuden. 1863an Caritatearen Alaben ordena bat eçarri cen herrian, Aingueruaren ikastetchearen çucendaritza hartu eta Hospitaleco gaixoac çainceaz arduratzen hassi cirelaric. 1870ean "Escorten Elkartea" sorthu cen. [9]

Artaxoac Naffarroaco nekaçaritza cooperativismoaren historiari eguindaco ekarpena erabaquigarria içan cen: 1904co açaroaren 10ean Caja Rural Nekaçaritza Cooperativa sorthu cen, 1939co abenduaren 3an San Francisco Javier Upeltegui Cooperativoa, 1944co açaroaren 24an Nuestra Señora de la Merced Trujal Cooperativoa, 1962co abuztuaren 6an Trilladora Nuestra Señora de Jerusalem Cooperativa eta 1965eco uztailaren 3an San Saturino Cooperativa.

Demographia Aldatu

2022 urtheco erroldaren arauera 1762 biztanle cituen Artaxoac. [10]

1842 1857 1860 1877 1887 1897 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991 2001 2011 2021
1911 2097 2061 2179 2563 2470 2303 2614 2421 2617 2443 2406 2050 1890 1745 1701 1721 1727 1741
Graphico hau ecin da une honetan ikussi, software araço bat dela eta. Lanean ari gara ahalic eta lasterren graphicoac berriro eracutsi ahal içaiteco.

Economia Aldatu

Artaxoaco iharduera economico nagussia nekaçaritza içan da historicoqui. Abelçançac garrancia handia daduca herrian, behi, cherri eta ardi guztiac cembatuta 30 000 abelburu inuguru dagoelaric. Garia eta garagarra dira labore nagussiac Naffarroaco Erdialde guztiac guerthatu beçala. Horrez gain, XX. mendean cehar industria xume garatuz joan cen, palac, artisautza productuac eta elicagaiac ekoizten cituztenac. Artaxoan lur amancommunec 1237 hectarea harcen dituzte (erroldaturico laborança lurren %18,6). Cerealac (garagarra garia baino guehiago), mahastiac, eta olivondoac dira landatzen diren laboreric ugarienac. Secain lurren hedapena XIX. mendearen amaieran hassi cen, eta urthe gutitan landatutaco lurren açalera 1.741 hectareatic ( 1891 ) 3993 hectareara haci cen ( 1935 ). Mahastien gutitzea nabarmena içan cen XX. mendean cehar, batez ere filoxeraren gaitzac eraguinda eta 1.314 hectareatic 295 hectareara jaitsi da ( 1980co hamarcadan ).

Artaxoan haimbat elkarte eta necaçal coperatiba ossatu dira XX. mendea hass cenetic. 1904co açaroaren 10ean Naffarroac necaçal aurrezqui kutchac sustaturico coperatiba sorthu cen, 1939co abenduaren 3an Francisco Xabiercoaren upategui coperatiba, 1944co açaroaren 24ean Mesedeetaco Amaren coperatiba, 1962co abuztuaren 6an Jerusalengo Ama Virginaren coperatiba, eta 1965co uztailaren 3an , Conserben San Sancturnino coperatiba.

Azquen urtheetan necaçalturismoaren garapena guerthatu da, eta horrela, haimbat landetche çabaldu dira udalerrian.

Industria Aldatu

Naffarroaco Governuac industrialdeac sustatzeco sorthutaco Nasuinsa elkartearen ekimenez, Vergalada industrialdea eraiquitzea erabaqui çuten. Projectua 2008co otsailaren 7an aurkeztu ceraucoten/cioten governuco ordezcariec Artaxoaco udaleco arduradunei eta herrigunearen campoaldean eraic behar cen 50 000 metro quadroco gune batean. Indusrialdeac bederatzi lursail içanen cituen orotara. Azpieguituraren datu technicoac honacoac dira:

2008co crisialdi economicoaren ondorioz projectua bertan behera gueratu cen, eta gaur egun herriaren hegoaldean nekaçaritzari lothuta dauden cembait nabe aurki daitezque bakarric, hurbileneco industriaguneac Barasoain eta Tafallacoac içanic.

Parque eolicoac Aldatu

Saconceco, iracurri: « Naffarroaco parque eolicoac »

Artaxoan Naffarroaco Governuac eraiquitac bi parque eolico daude, "Caraquidoia" eta "Egastiaga" icenecoac. Lehenac 15,00 megawatteco potencia daduca eta airesorgailuac Artaxoa eta Barasoain bitartean hedatzen dira, bigarrenac 6,00 megawatteco potencia daduca eta parqueco airesorgailuac Artaxoaco muguen barruan bakarric hedatzen dira.

Politica Aldatu

Artaxoaco udaletchea herrigunean dago. Udalbatza udalerrico alcateac eta çorci cinegotzic ossatzen dute. Egungo alcatea Juan Ramon Elorz Domeçain da, Artaxoa Cudeaqueta eta Garapenaco hautagai guisa aurkeztu cena.

Hautescundeac Aldatu

Udal hautescundeac Aldatu

Alderdia Leguealdico eserlekuac, hassiera-urthearen arauera
1979 1983 1987 1991 1995 1999 2003 2007 2011 2015 2019
Artaxoa Cudeaqueta eta Garapena - - - - - - - - 4 6 6
Artaxona - - - - - - - - - 3 3
Naffarroaco Alderdi Popularra - - - - - - - - - 0 -
Artaxoaco Talde Independenea 4 3 3 3 5 4 4 5 5 - -
Naffar Herriaren Batassuna - - - - 4 5 3 3 - - -
Naffarroaco Alderdi Socialista 1 1 0 1 - - 2 1 - - -
Nekaçarien eta Abelçainen Batassuna 4 5 5 4 - - - - - - -
Herri Batassuna - 0 1 1 - - - - - - -

Foru hautescundeac Aldatu

Hauec dira Naffarroaco Parlamenturaco hautescundeen azque bi deialdiac:

2019co Naffarroaco Parlamenturaco hautescundeac
Alderdia Voçac
guztira % +/-
  Navarra Suma 416 40,27 -
  Naffarroaco Alderdi Socialista 258 24,98 ▲ 97
  Gueroa Bai 173 16,75 ▲ 30
  Euscal Herria Bildu 48 8,13 ▼ 8
  Ahal Dugu 43 4,16 ▼ 69
  Izquierda-Ezquerra 25 2,42 ▼ 3
  Vox 15 1,45 -
  Naffarroaco Ordezcaritza Cannabicoa 5 0,48 ▼ 0
  Equo 3 0,29 ▼ 7
  Libertate Naffarra 3 0,29 ▼ 6
2015eco Naffarroaco Parlamenturaco hautescundeac
Alderdia Voçac
guztira % +/-
  Naffar Herriaren Batassuna 350 34,31 ?
  Naffarroaco Alderdi Socialista 161 15,78 ?
  Gueroa Bai 143 14,02 ?
  Ahal Dugu 112 10,98 ?
  Euscal Herria Bildu 92 9,02 ?
  Herritarrac - Herritarron Alderdia 34 3,33 ?
  Naffarroaco Alderdi Popularra 33 3,24 ?
  Izquierda-Ezquerra 28 2,75 ?
  Equo 10 0,98 ?
  Libertate Naffarra 9 0,88 ?
  Naffarroaco Ordezcaritza Cannabicoa 5 0,49 ?
  Batassuna, Aurrerapena eta Democracia 4 0,39 ?
  Animalien Tractu Charren Contraco Alderdia 4 0,39 ?
  Solidaritate eta Autogestione Internationalista 2 0,20 ?

Udala Aldatu

Udalaren egoitza eta udaletchea herrigunean dago.

Udaletchea 1959 . urthean eraiquitaco harrizco eraiquina da, eta San Pedro eliçaren ondoan dago. Udaletche berria çaharra cegoen thoqui berdinean eraiqui cen eta beheco solairu eta gainean eraiquitaco berce bi solairu daduzca. Fachada nagussiac malda handico bi caleen elkargunean dago.

  • HELBIDEA: Eugenio Mendiorotz calea, 3

Egungo banaqueta Aldatu

Artaxoaco Udala cinegotzic eta alcateac ossatzen dute, democraticoqui hautatuac. Alcatea Juan Ramon Elorz Domeçain da, Artaxoa Cudeaqueta eta Garapena cerrendacoa. Cinegotziac 8 daude:

  • Arcaitz Aznar Malo (Artaxoa Cudeaqueta eta Garapena)
  • Maria Yolanda Güembe Rodriguez (Artaxoa Cudeaqueta eta Garapena)
  • Iñaqui Maiora Mendia (Artaxoa Cudeaqueta eta Garapena)
  • Olympia Sagrario Recarte Perez de Ciriça (Artaxoa Cudeaqueta eta Garapena)
  • Cesar Valencia Güembe (Artaxoa Cudeaqueta eta Garapena)
  • Julia Diez Assenjo (Artaxona)
  • Maria Theresa Jurio Vidarte (Artaxona)
  • Jose Miguel Nuñez Ardanaz (Artaxona)

Batzordeac Aldatu

Artaxoaco Udalan 16 barçorde ditu. Horietaco bakoitzaren buruan hautetsi bat dago: [11]

  • Hiriguinça eta Azpieguiturac (Cesar Valencia Güembe)
  • Industria eta Energia (Iñaqui Maiora Mendia)
  • Emplegua eta Cerbitzuac (Jose Miguel Nuñez)
  • Nekaçaritza eta Abelçainça (Juan Ramon Elorz Domeçain)
  • Ecologia eta Ingurumena (Julia Diez Assenjo)
  • Guiçarte Onguiçatea (Olympia Recarte Perez de Ciriça)
  • Jaia (Arcaitz Aznar Malo)
  • Quirolac (Arcaitz Aznar Malo)
  • Hezcunça (Yolanda Güembe Rodriguez)
  • Elkarteac eta Collectivoac (Yolanda Güembe Rodriguez)
  • Berdintassuna (Cesar Valencia Güembe)
  • Cultura (Maria Theresa Jurio Vidarte)
  • Tourismoa (Iñaqui Maiora Mendia)
  • Communicationea eta Herritarren parte-harcea (Iñaqui Maiora Mendia)
  • Euscara (Juan Ramon Elorz Domeçain)
  • Aurrecontuen cudeaqueta (Juan Ramon Elorz Domeçain)

Alcateac Aldatu

Athal hau hutsic dago, xehe-xehe edo ossatu gabe. Çure lagunça ongu ethorria da!

1979tic , Artaxoac 8 alcate içan ditu:

Alcatea Aguintaldi hassiera Aguintaldi amaiera Alderdia [12]
? 1979 1983 ?
? 1983 1995 Nekaçarien eta Abelçainen Batassuna
? 1995 1999 Artaxoaco Talde Independenea
Jesús Çabalegui Jimeno 1999 2003 Naffar Herriaren Batassuna
Pedro María Eguea Ortiz 2003 2011 Artaxoaco Talde Independentea
Beatriz Mendia Belatz 2011 2015 Artaxoaco Talde Independentea
Adolfo Vélez Ganuça 2015 2019 Artaxoa Cudeaqueta eta Garapena
Juan Ramon Elorz Domeçain 2019 jardunean Artaxoa Cudeaqueta eta Garapena

Garraioa Aldatu

Naffarroaco Hiriarteco Garraioa sareco 326 linea cerbitzua emaiten derauco/dio udalerri honi. Herriac autobus gueldialdi bakarra du ceharcarrican Tafallaranz .

    Naffarroaco Hiriarteco Garraioa
  Cerbitzua     Hassiera     Ibilbidea     Amaiera ⁠
326 Tafalla Artaxoa Mendigorria

Hiriguinça Aldatu

Herria Artaxoaco muinoaren hegoaldeco hegaletic hedatzen da, eta bere baserria cale estuetan bilcen da. Cale horiec malda sare bat ossatzen dute, lurraren desnibeletara egoquitzen diren berce malda batzuequin gurutzatuta. Remaguaco atharian Eugenio Mendioroz carricaco aldapa hasten da, Hospitalecoac luçatuta hirigune ossoa ceharcatzen duena. Bertan eta berce bide batzuetan ugariac dira arcu çorrotzeco edo circuluerdico athariac dituzten eraicunçac, XVI. mendecoac , eta armarri barroco itchurosoac. Carrica Nagussian XVIII. mendeco jaureguia daude.

Cultura Aldatu

Euscara Aldatu

Euscaldun peto-petoen artean, bai onomastica personala, bai toponymia, XII. mendetic daude horren lekuco. Gaur egun officialtassunic ez içan arren, euscara içan cen artaxoarren ama hizcunça XIX. mendeco azque herenera arte, eta hizcunçaren arrastoac guelditzen dira oraindic ere herrico leku icenetan, hala nola Casquiturria , Çumadia , Andiuz , Farangortea edo Cherriturria icenetan. Bertaco euscalquia hegoaldeco goi naffarrera cen, Iruñean solhastatze cen euscalqui berbera.

1703an , normalean, herri ossoan hitz eguiten cen euscaraz , urth hartan eguindaco informatione batean Nicolas Armendariz lekucoac euscaraz açalcen baitzuen, interessatuac, Larragaco vicilagunac, ez baitzequien ondo hizcunça hori, Gracian Dartagüite Artaxoaco vicilagunei eta Stephania Çurur emazteari aztertu beharreco gaia, gaztelaniaz ez cequitelaco, baicic eta euscaraz bakarric.

1863an gaztelaniaren eta euscararen arteco muga cen.

Luis Luciano Bonapartec , 1869an , Artaxoa ez-euscal-eremuan sailcatu cen. [13]

Coldo Çuaçoc , 2010ean , Artaxoa ez-euscal-eremuan sailcatu cen. [14]

Naffarroaco Governuac onhartutac Euscararen Foru Leguearen arauera, Artaxoa eremu ez-euscalduneco udalerria cen, eta hori dela eta, hizcunça official bakarra gaztelania cen. 2001eco erroldaren arauera, herritarren % 1,46c cequien euscaraz , 2010ean % 1,47 eta 2018n % 5,10c.

2009an Artaxoaco, Larragaco eta Mendigorrico gurhaso batzuec Biderra taldea sorthu çuten, hirur herri horietaco umeec iracascunça publicoan euscaraz (hau da, D ereduan ) ikassi ahal içaiteco beharrezcoac diren neurriac lorthu nahian.

Quirolac Aldatu

Herriac bi football elkarte daduzca, C.A. Artajones eta C.D. El Cerco . Biac herrico La Alameda belha naturaleco football celhaiean jocatzen dira, entrenamenduac ondoco legarrezco celhaiean eguinez. Bi cluben eta udalaren arteco harremanac eztabaidatsuac içan dira, liscarrac auciteguietaraino iritsiz.

Herrian udal iguerilekuac aurki daitezque, baita pilotaleku bat.

Jaiac Aldatu

Ondassun nabarmenac Aldatu

Ikus cerrenda: « Artaxoaco cultura ondassunac »

Artaxoar ospetsuac Aldatu

Irudiac Aldatu

Oharrac Aldatu

  1. ↑ /àɾtaʃó.a/ ahoscatua ( lagunça )
    Accentua: camutsa lehengo eta çorrotza hirurgarren syllaban

Referenciac Aldatu

  1. ↑ a b c d e f Euscal Herriari Beguira. Udalbilça .
  2. ↑ Naffarroaco Governua. (2018). Naffarroaco Datu Sociolingüisticoac. Euscarabidea, 50-55 or. .
  3. ↑ Euscalçaindia . 155. araua: Naffarroaco udal icendeguia. .
  4. ↑ «Artaxoa - Lekuac - EODA» www.euscalçaindia.eus (Noiz consultatua: 2021-08-30) .
  5. ↑ Otaçu Ripa, Jesús Lorenço. (D.L. 1990). Heraldica munichipal, merindad de Olite. Deputación Foral de Navarra, Dirección de Tourismo, Bibliothecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0276-7 . PMC 911388951 . (Noiz consultatua: 2021-08-31) .
  6. ↑ Meteo Navarra. «Stationec datuac - Gares» meteoeu.navarra.es (Noiz consultatua: 2021-09-01) .
  7. ↑ Garesco stationeco balerauco/valio climatologicoac. Naffarroac Governua (Noiz consultatua: 2020-08-24) .
  8. ↑ a b c Naffarroaco Encyclopedia Handia | ARTAXOA. (Noiz consultatua: 2022-07-29) .
  9. ↑ a b c (Gaztelaniaz) «Artaxoa - Auñamendi Eusco Encyclopedia» aunamendi.eusco-ikascunça.eus (Noiz consultatua: 2022-07-29) .
  10. ↑ «Artaxoa» www.ine.es (Espainiaco Statistica Institutua) (Noiz consultatua: 2021-08-31) .
  11. ↑ «Commissone eraqueta.» Ayuntamiento de Artajona / Artaxoaco Udala (Noiz consultatua: 2022-07-30) .
  12. ↑ (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz consultatua: 2020-05-05) .
  13. ↑ Luis Luciano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés , 1863 .
  14. ↑ Coldo Çuaço. El eusquera y sus dialectos . Alberdania, 2010.

Ikus, gainera Aldatu

Campo estecac Aldatu

" https://eu.wiquipedia.org/w/index.php?title=Artaxoa&oldid=9358671 "(e)tic escuratuta