Wikipedia

Aragoi

Espainiaco autonomia erkidegoa
Articulu hau Aragoico Autonomia Erkidegoari buruzcoa da; Aragoi ibaia gaitzat duena berce hau da: « Aragoi ibaia »

Aragoi [1] ( gaztelaniaz eta aragoieraz : Aragón ; catalanez : Aragó ) Espainiaco ipha -ekialdeco autonomia erkidego bat da, icen bereco escualde historicoarequin bat dathorrena. Ebro ibaiaren bailararen erdialdean dago, Espainiaco ipharraldean, eta mugaquide ditu Gaztela-Mancha , Gaztela eta Leon , Catalunia , Rioxa , Naffarroa Garaia , Valenciaco Erkidegoa eta Francia . 2005ean , 1.270.036 biztanle cituen.

Aragoi
Aragón
Aragó
Ereserquia : Aragoico ereserquia
Flag of Aragon.svg
flag of Aragon (en) Itzuli 		Official Coat of Arms of Aragon.svg
Aragoico armarria
Localización de Aragón.svg
Geographia
Hiriburua Zaragoza
41°39′0″N 0°53′0″W
Hiriric handiena hiriburu
Açalera 47.719
Mugaquideac Catalunia , Garona Garaia , Pyreneo Garaiac , Pyreneo Atlanticoac , Naffarroa Garaia , Valenciaco Erkidegoa , Rioxa , Gaztela eta Leon , Gaztela-Mancha , Akitania Berria eta Occitania
Administrationea
Presidentea Javier Lambán ( PSOE )
Aragoico Governuaren Presidentea Javier Lambán (en) Itzuli
Leguebilçarra Aragoico Gortheac
Demographia
Biztanleria 1.324.397 (2019)
Densitatea 27,75 bizt/cm²
Hizcunça officialac
Erabilitaco hizcunçac
Economia
Bercelaco informationea
Ordu eremua
aragon.es

Geographia Aldatu

Orographia Aldatu

Hirur eremu nagussi ditu Aragoic: Pyreneoaldea , ipharraldea ; Ebro harana, erdialdean eta Iberiar Mendilerroa , hegoaldean. Pyreneoaldean (50 cm luce) daude mendicate horretaco gailurric garaienac (Monte Perdido, 3.355 m; Maladetac, Aneto mendia, 3.404 m). Pyreneoetaco haran sacon eta canoien hegoaldera çabalcen dira Ebro haranaren bitarteco goi ordoqui idorrac (Huesca). Erdialdean çabalcen dira Ebro ibaiac ureztaturico çabaldiac (Zaragoza) eta hegoaldean Iberiaco Mendiac ossaturico goi ordoquia aguercen da (Calatayud, Teruel, 1.000 m).

Hydrographia Aldatu

Ebro ibaiac Aragoico ibai eta lacuen urac eramaiten ditu, eta Mijares eta Turia ibaiequi batera Mediterraneoan isurcen du ura. Ibaiac ureztatze lanetan eta ur energia sorçaile guisa erabilcen dira. Ebroren adar nagussiac Aragoi , Gállego , Segre , Xaló , Jiloca eta Cinca dira.

Clima eta landaredia Aldatu

 
Ordesaren ikuspegui .

Communitate honetaco clima mediterraneo-continentala da, eurite irregular, bero contraste handi eta haice indarsuequin. Idorra da, mendilerroec eragozten baitute Atlantico nahiz Mediterraneo aldetaco haice lasterren sarrera.

Landaretza erliebearequin batera aldatzen da; baso borealac eta lore mediterraneoac ditu.

Mugac Aldatu

 
Monegros basamortua.

Pyreneoac ( Biarno , Pyreneo Garaiac, Ariègue), ipharraldean; Euscal Herria (Naffarroa eta Çuberoa) eta Gaztela eta Leon, iphar-mendebaldean eta mendebaldean; Catalunia eta Valencia, ekialdean eta Gaztela-Mancha, hegoaldean.

Provinciac Aldatu

Aragoi hirur provinciatan banatuta dago:

  1. Zaragoza : 917.288 biztanle ( 2006 ).
  2. Huesca : 218.023.
  3. Teruel : 142.160.

Hiri nagussiac Aldatu

Saconceco, iracurri: « Aragoico udalerrien cerrenda »

Economia Aldatu

Aragoico economia jarduera nagussia nekaçaritza da, Ebro haranean fincatua berheciqui (mahastiac, oliva, alpapa, açucre-cannabera). Mahatsondo eta olivondoac landatu dira orain berri ureztaturico eremuetan (urthegui berriac, Plan Aragón delacoa). Pyreneoaldean garagar eta olhoa lancen badira ere, abere hazcunça da economia jarduera nagussia. Mea valiabide urricoa (lignitoa, Teruel; burdina, Ojos Negros), Zaragoza da industria gune aiphagarriena.

Historia Aldatu

Saconceco, iracurri: « Banu Qasi »

Aragoico jathorrizco lurraldea, Aragoico contherria, Huesca iphar-mendebaldeco Pyreneoetaco haranec (Anso Berari, Hecho, Canfranc eta Tena) eta Jaca inguruac ossaturico eremuan sorthu cen, Gállego ibaiadarraren eta Naffarroaco Erroncari ibarraren artean (Aragoi ibaiaren goi arroa), Biarnoren hegoaldean. Jathorriz euscaldunac bide cirelaric, Naffarroari lothua agueri da Aragoico contherria IX. mendean.

Pyreneoetaco haranetan, iacatarren euscal tribua vici cen, eta euscaldun iraun çuen; haien hegoaldean, biztanle iberiarrec romaniçatze processu azcarra içan çuten (C.a. 100), Zaragoza (Cesar Augusta) hiri nagussi bihurtuz. Visigothoac (470) eta arabiarrac (714) nagussitu ciren Imperio romatarra banatu ondoan (Zaragoza içan cen arabiarrec Europa ipharraldearen conquista abiatzeco auqueratu çuten hiria).

VIII. , IX. eta X. mendean cehar, Tuteran bere hiriburua ceducan Banu Qasi sendi musulmandar botheretsuac Aragoico Ebro aldeco eta lehendabicico garaietan Pyreneo aldeco Aragoico lurrac bere mempe içan cituen.

Aragoico regnua Aldatu

Saconceco, iracurri: « Aragoico Resuma »
 
Aragoiren armarriaren 1499co irudia
 
Aragoico Foru eta Legueen Bilduma (1592)

Aragoico Resumac , Barcelonaco contherriarequin batera, Aragoico Koroa sorth çuen XII. mendean , regnua sso independentea içan cen eta bere institutione, foru eta escubideac XVIII. mendeco Espainiaco Ondorengotzaren Guerrara arte mantendu cituen.

Iruñeco regnuari lothua egon ondoan, Aragoico contherria beregain bihurtu cen 1035. urthean, Anso III.a Handiac Ramiro bere ezconçaz campoco semeari oinerdecotzan utzi ondoan. Ramiro I.a Aragoicoac (1035-1063) eta Anso Ramirez bere semeac (1063-1094), bereganatze eta conquista politica bulçatu çuten, Naffarroaco regnutic urrunduz (Anso Naffarroaco reguearen hilquetaren ondoan berheciqui, 1076). Pyreneoetaco haranac aurrenic eta guero Zaragoza hartu ondoren ( Alfonso I.a Borrocalaria , 1104-1134), Aragoico regnua eta Barcelonaco contherria batu eguin ciren ezconça bidez 1137an (Ramiro II.aren alaba eta Erramun Berenguer IV.aren arteco ezconça), Rosselló (Iphar Catalunia) 1172an elkartu celaric. Batassun honec iraun çuen bitartean (1410. urthea arte) Aragoi eta Catalunia Mediterraneo aldera beguira egon ciren bethi. Navas de Tolosa guduaren ondoan (1212), Balear Uharteac (1229-1230), Valenciaco regnua (1238), Sicilia (1282) eta Sardinia (1325) hartu cituzten. 1410ean Martin I.a hilic, iraungui cen dynastia cataluniarra eta bi urthez regueric gabe egon ondoan, Fernando prince gaztelarra eguin çuten regue (1412-1416), dynastia gaztelar bati hassiera emanez. Alfonso V.a Bicainaren regnuan Napolico regnua conquistatu cen (1442) eta Fernando II.a Catholicoac (1479-1516) behartu çuen, Elisabeth I.a Gaztelaco reguinarequin ezconduz, Aragoi, Catalunia eta Gaztelaren arteco batassuna, gaztelarren bethico ametsa eguia bihurtuz. XVII. mendean porrot eguin çuen Aragoi Gaztelatic berheizteco azquen asmoa: Luis XIII.a Francia eta Naffarroa Behereco reguearen lagunçaz bethiere, conspiratzaileec Hijarco duquea eçarri çuten Aragoico regue, Franciaco koroac Naffarroa Garaia, Rosselló eta Sardinia hartu cituen bitartean. Conspirationea arguitara ekarriric, Carlos de Padilla, Maçarinen aurreco gestioac eguin cituen guiçona, atchilotu, ephaitu eta burua mozturic hil çuten Madrilen 1648co abenduaren 5ean. Pyreneoetaco Baqueac (Faisaien Uhartea, 1659) cehaztu cituen Francia eta Espainia artean egun eçagutzen diren mugac.

Azquen urtheac Aldatu

1978tic Espainiaco autonomia erkidego bat da Zaragoza , Huesca eta Teruelgo provinciec ossatutacoa. 33 escualdetan (Comarca) banatzen da eta bere hiriburua Zaragoza da.

1999co abuztuaren 2tic Marcelino Iglesias Aragoico presidentea da.

Politica Aldatu

 
Aragoico Gortheac ( Aljaferia jaureguia )

Cultura Aldatu

 
Aragoico hizcunçac.

Hizcunçac Aldatu

Aragoico hizcunça nagussia eta lurralde ossoan minçatzen dena gaztelania da. Hala ere, zonalde batzuetan aragoiera eta catalana ere hitz eguiten dira. Goi Aragoico haranetaco (Anso eta Hecho haranetatic Benasqueraino) jathorrizco hizcunça, bearnesa eta aranerarequin relationaturico occitaniera mota bat da. Baztertua eta patois modura tractatua, goi-aragoeraz minço diren hiztunac guti eta adinduac dira. Catalanez minço dira, berçalde, Huesca ekialdea eta Lleida arteco muga herri aragoitarretan (Benabarretic ekialdera).

Aragoico romancearen gaztelaniatze processua laster hassi cen (XIII. m.) eta egun dialecto eçaugarri batzuc baicic ez dira gueratu aragoitarren gaztelanian. Espainiarrec dialecto navarro-aragonés ere deithua, romance molde hau Naffarroaco Ebroaldeco Riberan çabaldu bide bacen ere, Naffarroa guehiena euscalduna içaiteaz gainera, regue-gendeac eta Gortheec erabilcen çuten berce hizcunça ez cen aragoera, occitaniera mota bat baicic.

2009co açarotic, aragoiera eta catalana Aragoico "berezco hizcunça original eta historicoac" dira Aragoico hizcunçac erabili, babestu eta bulçatzeco leguearen arauera. Legue horrec ez du aragoieraren cein catalanaren cooficialtassunic jassotzen, baina hizcunça horien lurraldeetan escubide batzuc onharcen ditu [3] .

Hortaz, Aragoico hizcunçac hauec dira:

Cinema Aldatu

Arteac Aldatu

Musica Aldatu

Traditionala eta folk Aldatu

Berce stylo batzuc Aldatu

Berce abeslari garaiquide batzuen artean Miguel Fleta , Enrique Bumbury eta Amaral ditugu. Pop taldeen artean, berriz, Héroes del silenci nabarmendu cen 1980co hamarcada eta 1990ecoaren bitartean.

Litteratura Aldatu

Saconceco, iracurri: « Aragoico litteratura »

Gaztelaniazco eguil classicoen artean azpimarratzecoac dira Joaquin Costa eta Balthasar Gracian . Garaiquideen artean, bercela, Ramon J. Sender eta Soledad Puertolas eçagunenetaricoac dira.

Aragoierazco litteraturar dagoquionez, azquenic, Francho Nagore nabarmencecoa da gaur egungo idazleen artean. XIV. mendean vici içan cen Juan Fernandez de Heredia ere aiphatzecoa da.

Hedabideac Aldatu

Aragoitar ospetsuac Aldatu

Referenciac Aldatu

  1. ↑ Euscalçaindia . (2008-05-30). 154. araua: Europaco escualde historico-politico nagussiac. .
  2. ↑ Instituto National de Estadística - Cifras officiales de población. 2020.12.23
  3. ↑ Aiphuaren errorea: Compondu beharreco referencia codea dago orri honetan: ez da texturic eman 10/2009 Leguea iceneco referenciaraco

Campo estecac Aldatu

Campo estecac Aldatu


" https://eu.wiquipedia.org/w/index.php?title=Aragoi&oldid=8931004 "(e)tic escuratuta